Wakker worden

Veel mensen gaan mediteren om de verlichting te bereiken. Zelf heb ik dat altijd als een tamelijk onbevattelijk en onbereikbaar concept ervaren. One Blade of Grass, A Zen Memoir van zenleraar Henry Shukman heeft dit onderwerp voor mij wat dichterbij gebracht. De auteur beschrijft in deze prachtige page turner (die helaas – nog – niet is vertaald) zijn spontane verlichtingservaring aan een tropisch strand.

Hij is op dat moment negentien jaar, heeft net een jaar door Zuid-Amerika gereisd en is voor het eerst echt gelukkig geweest. En dat is ongekend voor deze jongeman die sinds zijn babytijd kampt met een ernstige vorm van eczeem en de sociaalpsychologische gevolgen daarvan, naast een trauma veroorzaakt door de scheiding van zijn ouders. Hij is totaal overdonderd en vanaf dat moment begint een zoektocht, want wat is hem in hemelsnaam overkomen?!

Terug in Engeland, studerend in Cambridge en diepongelukkig, begint hij met Transcendente Meditatie, zeg maar de mindfulness van die tijd. De eerste week nadat hij daarmee is begonnen ervaart hij een rust als nooit tevoren en slaapt hij zo’n 20 uur per nacht. Pas dan beseft hij hoeveel spanning er al die jaren in zijn lijf heeft gezeten. Collega-schrijver Natalie Goldberg zet hem een paar jaar later op het spoor van zen. Het klikt onmiddellijk. Hij zit dagelijks, consciëntieus, omdat ie voelt dat ’t hem goed doet. Tegelijkertijd begint hij in te zien dat zen veel meer in z’n mars heeft dan ontspanning alleen.

Het zal echter nog jaren duren voordat hij beseft wat de relatie is tussen die indrukwekkende ervaring indertijd op het strand en de beoefening van meditatie. Zijn ontwikkeling begint echt op stoom te komen wanneer hij zijn trauma’s achter zich begint te laten en voldoende vertrouwen heeft ontwikkeld om samen met een leraar (een essentieel onderdeel van zen beoefening) aan koan training te beginnen.

Koans zijn een soort raadsels die niet zijn op te lossen met de ratio en waarvoor dus andere wegen aangeboord dienen te worden. Ze openen zo de geest voor een andere manier van kijken, naar jezelf en naar de wereld, en dat kan zowel geleidelijk als heel plotseling gebeuren. Shukman maakt dan ook onderscheid tussen de zogenaamde gradualist en subitist (van het Latijnse subit, plotseling) benadering.

De graduele benadering beweert dat we heel geleidelijk aan door middel van meditatie ons hele systeem kunnen opschonen en bevrijden van wanen en obstakels. De plotselinge benadering zegt dat wij mensen allang heel, perfect en zuiver zijn – in bezit zijn van Buddha nature – maar dat we dat niet in de gaten hebben. Er verandert dan ook niets, behalve dat we ons plotsklaps kunnen realiseren wat al die tijd al het geval was. Dat was de strandervaring van Shukman. Die uiteindelijk ook maar één van de vele stadia in een heel proces blijkt te zijn, dat nog altijd voortduurt. Zo totaal absoluut is die staat van verlichting dus ook weer niet, althans niet per sé.

Bij Shukman zien we hoe graduele en plotselinge ervaringen elkaar kunnen versterken in dit proces. Hij vermoedt overigens dat trauma en andere vormen van intens lijden kunnen bijdragen aan zo’n plotselinge openbaring. We zien dit ook bij Eckhart Tolle, de auteur van de bestseller De kracht van het nu, wiens verlichtingservaring werd voorafgegaan door een ware dark night of the soul (luister hier naar een mooie podcast over dit boek van Bregje Hofstede).

Lama Surya Das, een Amerikaan die is getraind in het Tibetaanse Boeddhisme, ziet verlichting als iets persoonlijks. Ervaringen die weliswaar universele kenmerken hebben, maar voor iedereen ook weer anders uitpakken (zie zijn boek Awakening the Buddha Within). Vallen ze eigenlijk wel te delen met mensen die zoiets nooit hebben meegemaakt? Waarschijnlijk is het net als met de smaak van aardbeien of de pijn tijdens een bevalling: het is niet werkelijk uit te leggen aan iemand die het niet van binnenuit kent. Dat merk je ook aan de mensen die wél een poging doen – met woorden blijft het toch een beetje behelpen. Niettemin komen velen aardig in de buurt.

Shukman dus, maar ik denk bijvoorbeeld ook aan Shunryu Suzuki in Zen Mind, Beginner’s Mind. Binnen zen worden deze ervaringen openings genoemd. Andere benamingen zijn satori, nirwana, kensho, moksha, bevrijding of ontwaken. Will Johnson, de auteur van The Posture of Meditation (zie elders in deze brief) ziet verlichting als een fundamenteel fysieke ervaring die hij aanduidt met The Great Wide Open.

Alle verschillen daargelaten (want die bestaan er zeker) rijst het beeld op van een ervaring of een staat van zijn waarin ego, identiteit, afgescheidenheid en ranking (jezelf hiërarchisch positioneren ten opzichte van anderen) wegvallen. Er is een gevoel van één zijn met alles, waarin het zelf, slechts een construct, niet meer centraal staat en waarin sprake is van grote innerlijke rust, acceptatie, liefde en compassie. Tevens is er een diepe overtuiging dat de werkelijkheid in deze bewustzijnstoestand wordt waargenomen precies zoals die is, dwars door alle aangeleerde concepten en conditioneringen heen. De indruk die deze mensen op anderen maken is er één van kalmte, liefdevolle wijsheid, lichtheid en bescheidenheid.

Dit klinkt misschien allemaal heel utopisch. Zeker in onze huidige wereld die welhaast gebaseerd lijkt op het tegendeel, waar strijdt heerst, waar we vooral iemand moeten zijn, met een uitgesproken identiteit, aanzien, macht, prestaties, spullen en meningen, – een wereld ook waarin het steeds lastiger wordt om waarheid en werkelijkheid nog te onderscheiden van leugen en fictie. Zelf ervaar ik mijn beoefening dan ook als een wezenlijke compensatie voor datgene waar we in onze cultuur dagelijks in worden getraind.

Binnen deze beoefening is het pad het doel. De Vietnamese zenmeester, dichter en vredesactivist Thich Nhat Tanh zegt het zo: “Je mediteert niet om iemand anders te worden. Het is geen strijd. Je geniet gewoon van het zitten. Je zit en je wordt je ervan bewust dat je er bent, levend. Levend zijn is al een wonder. En als je kunt aanraken dat je levend aanwezig bent, is dat al verlichting”. Zo bezien leidt mindfulness niet tot verlichting, maar is het verlichting.

Hier vind je Henry Shukman, hier het Mountain Cloud Zen Center in Santa Fe, New Mexico, waar hij aan verbonden is als Spiritual Director Emeritus, en hier zijn app (een fijne app die bestaat uit één pad dat begint met de basis van mindfulness en je vanaf daar verder leidt, de eerste 30 meditaties zijn gratis).