Wakker worden

06/23/24

,Veel mensen gaan mediteren om de verlichting te bereiken. Zelf heb ik dat altijd als een tamelijk onbevattelijk en onbereikbaar concept ervaren. One Blade of Grass, A Zen Memoir van zenleraar Henry Shukman heeft dit onderwerp voor mij wat dichterbij gebracht. De auteur beschrijft in deze prachtige page turner (die helaas – nog – niet is vertaald) zijn spontane verlichtingservaring aan een tropisch strand.

Hij is op dat moment negentien jaar, heeft net een jaar door Zuid-Amerika gereisd en is voor het eerst echt gelukkig geweest. En dat is ongekend voor deze jongeman die sinds zijn babytijd kampt met een ernstige vorm van eczeem en de sociaalpsychologische gevolgen daarvan, naast een trauma veroorzaakt door de scheiding van zijn ouders. Hij is totaal overdonderd en vanaf dat moment begint een zoektocht, want wat is hem in hemelsnaam overkomen?!

Terug in Engeland, studerend in Cambridge en diepongelukkig, begint hij met Transcendente Meditatie, zeg maar de mindfulness van die tijd. De eerste week nadat hij daarmee is begonnen ervaart hij een rust als nooit tevoren en slaapt hij zo’n 20 uur per nacht. Pas dan beseft hij hoeveel spanning er al die jaren in zijn lijf heeft gezeten. Collega-schrijver Natalie Goldberg zet hem een paar jaar later op het spoor van zen. Het klikt onmiddellijk. Hij zit dagelijks, consciëntieus, omdat ie voelt dat ’t hem goed doet. Tegelijkertijd begint hij in te zien dat zen veel meer in z’n mars heeft dan ontspanning alleen.

Het zal echter nog jaren duren voordat hij beseft wat de relatie is tussen die indrukwekkende ervaring indertijd op het strand en de beoefening van meditatie. Zijn ontwikkeling begint echt op stoom te komen wanneer hij zijn trauma’s achter zich begint te laten en voldoende vertrouwen heeft ontwikkeld om samen met een leraar (een essentieel onderdeel van zen beoefening) aan koan training te beginnen.

Koans zijn een soort raadsels die niet zijn op te lossen met de ratio en waarvoor dus andere wegen aangeboord dienen te worden. Ze openen zo de geest voor een andere manier van kijken, naar jezelf en naar de wereld, en dat kan zowel geleidelijk als heel plotseling gebeuren. Shukman maakt dan ook onderscheid tussen de zogenaamde gradualist en subitist (van het Latijnse subit, plotseling) benadering.

De graduele benadering beweert dat we heel geleidelijk aan door middel van meditatie ons hele systeem kunnen opschonen en bevrijden van wanen en obstakels. De plotselinge benadering zegt dat wij mensen allang heel, perfect en zuiver zijn – in bezit zijn van Buddha nature – maar dat we dat niet in de gaten hebben. Er verandert dan ook niets, behalve dat we ons plotsklaps kunnen realiseren wat al die tijd al het geval was. Dat was de strandervaring van Shukman. Die uiteindelijk ook maar één van de vele stadia in een heel proces blijkt te zijn, dat nog altijd voortduurt. Zo totaal absoluut is die staat van verlichting dus ook weer niet, althans niet per sé.

Bij Shukman zien we hoe graduele en plotselinge ervaringen elkaar kunnen versterken in dit proces. Hij vermoedt overigens dat trauma en andere vormen van intens lijden kunnen bijdragen aan zo’n plotselinge openbaring. We zien dit ook bij Eckhart Tolle, de auteur van de bestseller De kracht van het nu, wiens verlichtingservaring werd voorafgegaan door een ware dark night of the soul (luister hier naar een mooie podcast over dit boek van Bregje Hofstede).

Lama Surya Das, een Amerikaan die is getraind in het Tibetaanse Boeddhisme, ziet verlichting als iets persoonlijks. Ervaringen die weliswaar universele kenmerken hebben, maar voor iedereen ook weer anders uitpakken (zie zijn boek Awakening the Buddha Within). Vallen ze eigenlijk wel te delen met mensen die zoiets nooit hebben meegemaakt? Waarschijnlijk is het net als met de smaak van aardbeien of de pijn tijdens een bevalling: het is niet werkelijk uit te leggen aan iemand die het niet van binnenuit kent. Dat merk je ook aan de mensen die wél een poging doen – met woorden blijft het toch een beetje behelpen. Niettemin komen velen aardig in de buurt.

Shukman dus, maar ik denk bijvoorbeeld ook aan Shunryu Suzuki in Zen Mind, Beginner’s Mind. Binnen zen worden deze ervaringen openings genoemd. Andere benamingen zijn satori, nirwana, kensho, moksha, bevrijding of ontwaken. Will Johnson, de auteur van The Posture of Meditation (zie elders in deze brief) ziet verlichting als een fundamenteel fysieke ervaring die hij aanduidt met The Great Wide Open.

Alle verschillen daargelaten (want die bestaan er zeker) rijst het beeld op van een ervaring of een staat van zijn waarin ego, identiteit, afgescheidenheid en ranking (jezelf hiërarchisch positioneren ten opzichte van anderen) wegvallen. Er is een gevoel van één zijn met alles, waarin het zelf, slechts een construct, niet meer centraal staat en waarin sprake is van grote innerlijke rust, acceptatie, liefde en compassie. Tevens is er een diepe overtuiging dat de werkelijkheid in deze bewustzijnstoestand wordt waargenomen precies zoals die is, dwars door alle aangeleerde concepten en conditioneringen heen. De indruk die deze mensen op anderen maken is er één van kalmte, liefdevolle wijsheid, lichtheid en bescheidenheid.

Dit klinkt misschien allemaal heel utopisch. Zeker in onze huidige wereld die welhaast gebaseerd lijkt op het tegendeel, waar strijdt heerst, waar we vooral iemand moeten zijn, met een uitgesproken identiteit, aanzien, macht, prestaties, spullen en meningen, – een wereld ook waarin het steeds lastiger wordt om waarheid en werkelijkheid nog te onderscheiden van leugen en fictie. Zelf ervaar ik mijn beoefening dan ook als een wezenlijke compensatie voor datgene waar we in onze cultuur dagelijks in worden getraind.

Binnen deze beoefening is het pad het doel. De Vietnamese zenmeester, dichter en vredesactivist Thich Nhat Tanh zegt het zo: “Je mediteert niet om iemand anders te worden. Het is geen strijd. Je geniet gewoon van het zitten. Je zit en je wordt je ervan bewust dat je er bent, levend. Levend zijn is al een wonder. En als je kunt aanraken dat je levend aanwezig bent, is dat al verlichting”. Zo bezien leidt mindfulness niet tot verlichting, maar is het verlichting.

Hier vind je Henry Shukman, hier het Mountain Cloud Zen Center in Santa Fe, New Mexico, waar hij aan verbonden is als Spiritual Director Emeritus, en hier zijn app (een fijne app die bestaat uit één pad dat begint met de basis van mindfulness en je vanaf daar verder leidt, de eerste 30 meditaties zijn gratis).

Meditatie

03/20/24

Onlangs gaf mijn man me het boek Meditations van de Romeinse keizer Marcus Aurelius (121-180) cadeau. Absoluut een toepasselijk geschenk, afgaande op de titel. Maar gaat dit boek eigenlijk wel over meditatie?! Marcus Aurelius vraagt zich in deze verzameling dagboeken af hoe hij een beter mens kan worden en kijkt daarvoor zorgvuldig en nauwgezet naar zijn gedrag en motieven. Dat is toch iets heel anders dan mindfulness?

Het woord meditatie kent een spectrum aan betekenissen. Het is afkomstig van het Latijnse woord meditatio, dat op zijn beurt weer is afgeleid van het werkwoord meditari dat niet alleen ‘nadenken’ of ‘overdenken’ betekent maar ook verwijst naar ‘beschouwing’, ‘overweging’ of ‘(zelf)reflectie’. Dat laatste woord geeft eigenlijk heel mooi weer wat Marcus Aurelius beoefent. Je zou het ook ‘bespiegeling’ kunnen noemen, hij kijkt als het ware schrijvenderwijs in de spiegel van zijn ziel. In het Nederlands verscheen dit boek dan ook onder de titel Overpeinzingen.

De meesten van ons zullen het begrip meditatie waarschijnlijk eerder associëren met meditatie zoals die wordt beoefend binnen Hindoeïstische en Boeddhistische tradities. Denk bijvoorbeeld aan de Yogasoetra’s van Patanjali, Samatha of Vipassana. En dat is begrijpelijk, want elementen daarvan zijn terug te vinden in de klassieke achtweekse mindfulnesstraining.

Beide vormen van meditatie spelen een belangrijke rol in mijn werk. Zo reflecteer ik als arbeidspsycholoog samen met mijn cliënten op stressvolle situaties en onderzoeken we welke externe factoren en innerlijke overtuigingen hierbij een rol spelen. En in één van de bijeenkomsten van de zelfcompassietraining staan we stil bij persoonlijke eigenschappen en vaardigheden die we in onszelf waarderen, waarna we ons verbinden met diegenen aan wie we die mede te danken hebben, zoals ouders, leraren, coaches, vrienden en auteurs (dit is trouwens een leuke oefening die ik iedereen kan aanraden).

Dit komt dichtbij wat Marcus Aurelius doet in het eerste deel van zijn Meditations, wanneer hij een hele lijst mensen (en goden!) opsomt die hem hebben geïnspireerd. Zijn moeder Domitia Lucilla deed dat bijvoorbeeld door haar generositeit en sobere levensstijl, ondanks het feit dat ze één van de rijkste mensen in Rome was. Filosoof en politicus Severus vormde een voorbeeld vanwege zijn liefde voor familie, de waarheid en rechtvaardigheid. En van Alexander de Platonist leerde Marcus om tegen niemand te zeggen: “Ik ben te druk” (dat waren ze toen kennelijk ook al), tenzij het echt niet anders kan. Je moest de omstandigheden niet als excuus gebruiken om je verplichtingen te ontlopen.

Hoe verschillend zijn nu eigenlijk deze twee betekenissen van meditatie? Bij mindfulness observeren we onszelf in het moment en zien we onszelf als het ware bezig door het vergrootglas van het bewustzijn, terwijl bij meditatie in de betekenis van reflectie gekeken wordt naar gedrag in het verleden, ook al is dat misschien maar een half uur geleden. En als we reflecteren denken we meer na, terwijl bij meditatie het proces van denken zelf wordt geobserveerd. Tegelijkertijd zijn beiden uiteindelijk gericht op bewustwording, waardoor ruimte ontstaat voor ander gedrag, om te doen wat goed is voor jezelf, voor anderen en de wereld.

Marcus Aurelius laat in zijn geschriften zien dat zelfreflectie loont. Niet alleen omdat je zo misschien wel een wat beter mens wordt, maar omdat je daarmee ook weer een voorbeeld kan worden voor anderen: voor je medemensen en misschien zelfs ook wel voor toekomstige generaties. Zoals Marcus Aurelius zich spiegelt aan anderen, zo kunnen wij ons ook weer spiegelen aan hem. Schrijver en psychiater Irvin Yalom noemt dit het rippling effect.

Marcus Aurelius schreef zijn dagboeken trouwens puur voor zichzelf en niet voor publicatie, zoals vertaler en classicus Robin Waterfield overtuigend aantoont. Hij moest eens weten dat wij meer dan 2000 jaar later zomaar deelgenoot kunnen worden van zijn diepste zielenroerselen, over zijn schouder meekijken en hem, de machtigste man van zijn tijd, in alle – soms ontroerende – eerlijkheid zien worstelen met zijn eigen tekortkomingen. Zoals wij dat allemaal doen. Zien hoe hard hij zijn best deed om een beter mens te worden – ook al was dat misschien niet in alle opzichten wat wij daar nu onder verstaan. Want het moet gezegd, als rechtgeaarde Stoïcijn stond Marcus Aurelius zichzelf wel erg weinig emoties toe en veel vrouwen vallen er niet te bekennen in zijn geschriften. Ook keizers blijven nu eenmaal kinderen van hun tijd.

Marcus Aurelius, Meditations, Basic Books 2022

De donkere dagen

12/21/23

Vandaag is de donkerste dag van het jaar. Hoewel we niet mogen klagen (want oei wat is het lang donker in het hoge noorden waar Karl Ove Knausgård, slechts achttien lentes jong, een jaar voor de klas staat – zie deel 4 van zijn boek Mijn strijd) is het toch wel een goed vooruitzicht dat de dagen vanaf nu zullen gaan lengen.

Zelf ervaar ik niet alleen in fysieke zin een gebrek aan licht. Er is zoveel wat een mens momenteel somber kan stemmen. We zaten er dan ook allemaal wat mismoedig bij tijdens de eerste bijeenkomst van mijn sangha (met de naam Joy!) volgend op die zwarte zevende oktoberdag. Zoals altijd hielden we het laatste half uur een sharing en dit maal refereerden veel mensen aan die nieuwe oorlog.

Indruk maakte op mij de inbreng van een oudere deelnemer met veel levens- en meditatie-ervaring. Juist in donkere tijden is lichtheid essentieel, zo betoogde hij. En hij had natuurlijk gelijk. Hoe dieper de duisternis, des te harder we het licht nodig hebben, als tegenwicht, maar ook om een wijs en weloverwogen antwoord te kunnen geven.

Een oefening die hier mooi bij aansluit is de zogenaamde Tibetaans-Boeddhistische Tonglen meditatie. Hij is nogal radicaal en kan wat tegennatuurlijk aanvoelen. We stellen ons namelijk voor dat we iets innemen waar we als mens juist een primaire en geconditioneerde afkeer van hebben. We doen dat omdat die reactie kan verhinderen dat we de pijn en het lijden, van onszelf en van anderen, werkelijk onder ogen durven komen. Hierdoor bestaat het risico dat we ons afkeren van het lijden of er juist in blijven hangen.

Dit zijn de stappen die je doorloopt in een rustig tempo:

Stap 1: Settelen en openen
Neem een moment om je geest te laten settelen, bijvoorbeeld door je open te stellen voor geluiden.

Stap 2: Visualisatie
Stel je dan voor dat je duisternis, hitte of zwaarte inademt en koelte, licht en helderheid uitademt. Inademen tot in alle cellen van je lichaam, uitademen door al je poriën. Maak ruimte in je hart of in je hele lichaam terwijl je inademt. Ga hiermee door totdat de visualisatie synchroon loopt met de adembeweging en de adem haar natuurlijke ritme heeft hervonden.

Stap 3: Focus
Breng dan je aandacht naar een lastige situatie of emotie, bijvoorbeeld het lijden van een oorlogsslachtoffer. Adem zijn of haar pijn en lijden in en adem liefde en mededogen uit. Mocht je merken dat je bent aangedaan, adem dan tevens je eigen emoties zoals verdriet en machteloosheid in en adem tevens liefde en compassie voor jezelf uit.

Stap 4: Uitbreiden
Breid de oefening dan geleidelijk aan verder uit naar anderen die zich in eenzelfde situatie bevinden, zoals alle mensen die momenteel te lijden hebben onder oorlogen. Deze kring van mensen kun je gedurende de oefening of in de loop der tijd zover uitbreiden als je wilt.

Er bestaan verschillende varianten van deze meditatie. In de zelfcompassietraining (Mindful Self-Compassion) stellen we ons bijvoorbeeld voor om vriendelijkheid of compassie in te ademen voor onszelf en vriendelijkheid en compassie uit te ademen voor een ander.

De hierboven beschreven variant, die is gebaseerd op een oefening van meditatieleraar Pema Chödrön, kun je ook puur doen voor jezelf. Zo kun je bijvoorbeeld vanaf stap 3 onzekerheid inademen en vertrouwen uitademen.

Hier vind je een beschrijving van deze oefening door Pema Chödrön en hier een begeleide oefening van haar.