Dat moet je het paard vragen

06/21/25

Afgelopen april bezocht ik een lezing van Jonathan Haidt in Tivoli/Vredenburg, georganiseerd door Brainwash. Haidt is die Amerikaanse sociaal psycholoog die zich zoveel zorgen maakt over het telefoongebruik onder jongeren. Je bent ‘m ongetwijfeld al tegengekomen in de media. In zijn laatste boek, The Anxious Generation (vertaald als Generatie Angststoornis), laat hij zien dat tussen 2010 en 2015, in de periode dat het smartphone- en sociale mediagebruik exponentieel begon te stijgen, jongeren in korte tijd veel meer mentale problemen ontwikkelden (naast lichamelijke als bijziendheid en vergroeiingen in de ruggengraat).   Meisjes meer nog dan jongens. Bij hen ziet hij vooral een toename in angst, depressie en zelfverminking, bij jongens vooral sociaal isolement, verslaving (aan o.a. porno en games) en suïcide (meisjes doen ook pogingen, maar die van jongens ‘slagen’ vaker). Hij houdt daarvoor niet alleen hun intensieve telefoongebruik verantwoordelijk, maar ook de bedding waarin dat plaatsvindt: overprotectie in de ‘echte’ wereld. Hij schetst een situatie waarin kinderen en jongeren nauwelijks nog buitenspelen (hij heeft het hier over Amerika) en tegelijkertijd zo goed als vrij spel hebben op het internet, met alle gevolgen en gevaren van dien.   Haidt geeft toe: een keiharde correlatie is niet aan te tonen. Maar andere verklaringen heeft hij niet voor die scherp stijgende toename in mentale problemen, die hij overigens ook elders ziet, bijvoorbeeld ook in Nederland. Bovendien: die smartphones zíjn toch ook gemaakt om de gebruiker aan zich te binden, niet te laten ontsnappen en daarmee verslaafd te maken?!   In Tivoli/Vredenburg bleek overigens dat een andere bevinding Haidt inmiddels misschien nog wel meer zorgen baart, namelijk de toegenomen fragmentatie van de aandacht en de afname van het concentratievermogen onder jongeren van generatie Z. Langere teksten lezen is daardoor lastig voor hen en dat doen ze dus ook steeds minder.

Arjan van Veelen, één van mijn favoriete columnisten, gaat in NRC vol op het orgel tegen “de doemprediker Haidt”. Want is niet elke nieuwe technologie altijd weer de duivel geweest? Al het goede gaat nu eenmaal vergezeld van iets kwaads. We willen het kind toch niet met het badwater weggooien?!In de trein ziet hij mensen de krant lezen of Arabisch leren op hun telefoon. Zijn kinderen spelen Minecraft, waarmee ze hun fantasie, logica en vermogen tot samenwerken trainen. Die toename van mentale problemen – heeft dat niet eerder te maken met de grotere openheid van deze generatie, waardoor ze vaker worden gerapporteerd?! Zelf heeft hij “het monster gedresseerd” en geniet van de voordelen, met zo min mogelijk nadelen.   Misschien zit hem daar juist wel de kneep. Want wie is ondertussen eigenlijk de baas? Wij zelf of onze telefoon? En wegen de voordelen wel op tegen de nadelen? De bekende Vietnamese monnik en vredesactivist Thich Nhat Hanh zag technologie als iets wat ten koste gaat van de zorg en aandacht voor onszelf, onze geliefden en onze planeet. En als iets wat we niet in de hand hebben. Hij gebruikt de metafoor van een ruiter te paard. Een voorbijgaande wandelaar roept de ruiter toe: waar ga je heen? Waarop de ruiter antwoordt: geen idee, dat moet je het paard vragen! In een notendop is dat ook de conclusie van Floor Rusman ten aanzien van AI: “in theorie kunnen we denken over nut en noodzaak van AI, in de praktijk overkomt het ons”. De macht van de techsector is groot, evenals de menselijke neiging om het onszelf gemakkelijk te maken. Bovendien is het niet zo eenvoudig om niet mee te gaan in de technologische vaart der volkeren – voor je het weet lig je eruit. Het resultaat is echter wel dat we in toenemende mate worden ontmoedigd om nog zelf te lezen, zelf te schrijven en zelf na te denken, schrijft Rusman.   Om die reden bestaat er zoiets als opvoeding en beschaving, bedoeld om ons tegen onszelf en onze onheilzame impulsen te beschermen, zodat we een goed en zinvol leven kunnen leiden. Als mens, niet als robot. Dat vraagt om visie, ook op de langere termijn. Wie willen we zijn met z’n allen? Waar willen we heen? Hoe gaan we dat doen? En willen we dat wel overlaten aan diegenen die daar momenteel over gaan?   Haidt meent dat te veel jongeren, en zeker de kwetsbaren onder hen, onvoldoende in staat zijn om hun smartphone- en sociale mediagebruik zelf in de hand te houden en pleit dan ook voor een verbod vóór het zestiende jaar. Hij onderkent de baten, maar vindt dat die niet opwegen tegen de kosten.   Ook bezorgde ouders en leerkrachten willen niet langer wachten op de definitieve analyse van dit ‘sociale experiment’, zoals Haidt de bijna ongelimiteerde blootstelling aan smartphone en sociale media van jongeren noemt. Zij zijn de grassroots organisatie Smartphonevrij Opgroeien gestart. Inmiddels ligt er een advies van OCW om de smartphone uit de klas te bannen en het lijkt erop dat dit positieve effecten heeft. Kennelijk wordt er in de pauzes weer meer gekletst en in de klas weer meer geleerd.

Gesproken woord

03/22/25

Eén van de eerste vragen die mijn schoonmoeder zaliger mij bij onze allereerste ontmoeting stelde was of ik vaak poëzie las. Zelf was ze een verwoed gedichtenlezer. Las ik vaak gedichten? Ik had er niet zo gauw een antwoord op.

Pas de volgende dag realiseerde ik me: meer dan ik dacht! Jaren geleden abonneerde ik mij op de gedichtenservice van Laurens Jz Coster en sindsdien ontving ik iedere werkdag een gedicht in mijn brievenbus, dat ik ook nu nog bijna altijd lees. In mijn mindfulness- en compassietrainingen draag ik met grote regelmaat en veel plezier gedichten voor, bijvoorbeeld van Rumi, Rainer Maria Rilke of Mary Oliver. En zo nu en dan koop ik een dichtbundel, voor mezelf of voor iemand anders. Mijn schoonmoeder deed ik bij een volgend bezoek een bundel van Wislawa Szymborska cadeau, één van mijn favorieten.

Tijdens de workshop ‘Wijs in de wereld’ die ik onlangs samen met Janine Plaisier gaf las ik Roger Keyes’ Hokusai says in Nederlandse vertaling voor. Ik vind het zelf een prachtig en bemoedigend gedicht en het trof me te zien hoe het ook anderen raakte. Het is niet voor niets dat er in Coronatijd zoveel gedichten werden geschreven en gelezen en dat zogenaamde Insta-poetry (vanwege de toegankelijkheid ervan voor veel jongeren een soort instap-poetry) zo’n enorme vlucht heeft genomen.

Poëzie is in staat iets te tonen “waarvan je het bestaan al vermoedde maar dat je nog niet eerder kon benoemen, omdat je dacht dat je de enige was die het opmerkte en het daarom niets te betekenen had, het geen bestaansrecht had”, schrijft Ellen Deckwitz in haar boek Dit gaat niet over grasmaaien: Hoe lees je poëzie. Heel herkenbaar wat mij betreft, voor fenomenen in de buitenwereld èn in de binnenwereld. Iets waarvan jij amper besefte dat je het voelde en waaraan je al helemaal geen woorden kon geven blijkt wel degelijk te bestaan. Je bent dus niet alleen en bovendien niet gek. Wat een opluchting!

Onlangs las ik Variaties op aanwezigheid van filosoof, kunstenaar en schrijver Eva Meijer, over de periode waarin ze leed aan long covid. Zelf heb ik hier ook last van gehad, hoewel gelukkig in veel minder ernstige mate. Toch was ook veel van wat ze beschreef herkenbaar: het gekrompen wereldje, al die dingen die aan je neus voorbijgaan, de onzekerheid over het verdere verloop.

Philip Huff stelde een bundel samen waarin de lezer kan zoeken op thema’s als ziekte, ouder worden, eenzaamheid, nieuwsverdriet en verslaving aan liefde. Het draagt de toepasselijke titel De Gedichtenapotheek: Poëzie op recept voor het hoofd. Volgens Huff kan een goed gedicht als een goede vriend zijn: “Het helpt je inzicht te verkrijgen. Soms doet dat inzicht pijn, soms troost het, soms maakt het je aan het lachen en soms geeft het je de moed om door te gaan”. Zijn wens is dan ook dat de lezer van deze apotheek in boekvorm een gedicht zal vinden “dat behandelt wat pijn doet en iets van verlichting brengt”.

Omdat we kennelijk weer terug bewegen naar een orale cultuur, getuige de populariteit van podcasts, spoken word, luisterboeken en audio tours in musea, is hier een door mij ingesproken Hokusai zegt te beluisteren. De bijsluiter schrijft ‘tijd en overgave’ voor, aangezien het tempo vermoedelijk wat lager ligt dan wat normaliter uit de toverdoos van je telefoon opklinkt. Moge het je iets van verlichting brengen!

Met wijsheid de wereld in

03/22/25

Toen ik jong was bracht G.B.J. Hilterman de Nederlandse bevolking via de radio wekelijks op de hoogte van de toestand in de wereld. ’s Avonds keken we en masse naar het journaal. Maar mede dankzij social media hebben we in toenemende mate een eigen waarheid, afhankelijk van de bubbel waar we in zitten en de bronnen waar die bubbel zich op baseert. Dat betekent bijvoorbeeld dat er ten aanzien van een onderwerp als klimaatverandering verschillende discoursen bestaan (zo staat te lezen op 9 en 10 november in NRC).

Karen O’Brien, hoogleraar sociologie en humane geografie, vertelt in NRC hoezeer wij mensen een mentaal model maken van de werkelijkheid, waardoor wij allemaal door een andere lens naar de wereld kijken en waarbij iedere lens zo haar eigen blinde vlekken heeft. Wanneer mensen zich bewuster worden van dit fenomeen, zo zag ze bij haar studenten, gaan ze meer openstaan voor andere denkbeelden – hetgeen de verdeeldheid vermindert.

Het vermogen om verschillende perspectieven in te kunnen nemen ervaar ik zelf als een belangrijk aspect van wijsheid. En wijsheid is wat de wereld momenteel goed kan gebruiken. Het klimaat is immers bepaald niet het enige wat aan razendsnelle verandering onderhevig is. Maar wat ís wijsheid eigenlijk? Wijsheid wordt in veel culturen gezien als de hoogste menselijke deugd, zo schrijven Ronald D. Siegel en Christopher K. Germer (inderdaad, die van de zelfcompassie training) in hun boek Wisdom and Compassion in Psychotherapy: Deepening Mindfulness in Clinical Practice. Alle oude tradities hebben hun licht over dit onderwerp laten schijnen.

Moderne neurowetenschappers beschouwen wijsheid niet zozeer als één enkele deugd maar eerder als een cluster van menselijke mogelijkheden bestaande uit de volgende drie bouwstenen: deliberation (wat je zou kunnen vertalen met bedachtzaamheid of weloverwogenheid), emotieregulatie en perspective-taking (in staat zijn om verschillende perspectieven te zien). Deze drie kwaliteiten maken wel duidelijk dat wijsheid niet zuiver rationeel is – eerder betreft het een proces waar zowel lichaam, hoofd als hart bij zijn betrokken.

Volgens Paul B. Bates, de grondlegger van het zogenaamde Berlin Wisdom Project, zijn wijze mensen meer gericht op persoonlijke groei en inzicht dan op het leiden van een prettig en comfortabel leven. Ook zijn ze meer bezig met de wereld om hen heen dan met zichzelf. De Duitse psychiater Michael Linden ontwikkelde een zogenaamde wijsheidtherapie. Mensen worden hierin uitgedaagd om moeilijke levenssituaties te beschouwen vanuit uiteenlopende perspectieven. Het idee is dat ze op die manier verschillende aspecten van wijsheid kunnen ontwikkelen, zoals flexibiliteit in zienswijze, empathie, acceptatie van emoties, het waarderen van relativisme, het aanvaarden van onzekerheid en het innemen van een langetermijnperspectief.

Binnen de mindfulness wordt wijsheid gezien als een belangrijke vaardigheid omdat die je leert om de dingen te zien zoals ze zijn in plaats van zoals je zou willen dat ze zijn. Hoe? Bijvoorbeeld doordat je in de stilte op je kussen bewuster wordt van gedachtenpatronen die anders meestal ongemerkt de lens slijpen waardoor je naar de wereld kijkt – als mens hebben we nu eenmaal de neiging om de gestage stroom van het leven te fixeren in een verhaal of discours dat we vervolgens gaan ervaren als de realiteit. Je wordt je er dus bewuster van dat je eigen perspectief slechts één van de vele is en niet persé de waarheid.

Ook leer je om je wat minder te laten meeslepen door je instincten, impulsen en conditioneringen. Je cultiveert compassie, waardoor je wellicht ook wat vaker kiest voor het algemene belang dan voor je eigenbelang. Ook omdat mindfulness je sterker doet beseffen hoezeer alles met elkaar is verbonden. Om die reden is handelen vanuit zuiver eigenbelang vaak niet eens werkelijk in je eigen belang. En dat is precies waar we inmiddels achter beginnen te komen.

In het prachtige Braiding Sweetgrass laat botanicus en auteur Robin Wall Kimmerer zien hoezeer wij mensen verbonden zijn met alles om ons heen. Als native American groeide ze op met het besef te leven in een bezielde wereld omringd door andere subjecten waarvan we in hoge mate afhankelijk zijn. Toen ze botanie ging studeren werd ze geconfronteerd met het paradigma van de westerse wetenschap waarin alles om ons heen juist wordt geobjectiveerd. In haar boek beschrijft ze hoe ze als docent beide perspectieven tracht te verenigen, bijvoorbeeld door te streven naar tweetaligheid. Dat wil zeggen: te spreken met zowel het wetenschappelijke lexicon als met “de grammatica van bezieldheid”.

Als ik op straat of in de tram hoor hoe twee mensen het met elkaar oneens zijn en mijn instinctieve sympathie uitgaat naar de één, probeer ik soms juist actief begrip op te brengen voor die ander. Na wat aanvankelijke weerstand voelt dat in tweede instantie vaak als bevrijdend en blikverruimend. Niet bij voorbaat een positie innemen, maar proberen de dingen vanuit verschillende perspectieven te bezien vraagt om mentale en emotionele souplesse, creativiteit en inlevingsvermogen. Typisch menselijke kwaliteiten dus eigenlijk, die we in aanleg allemaal in huis hebben.

Ronald D. Siegel en Christopher K. Germer, Wisdom and Compassion in Psychotherapy: Deepening Mindfulness in Clinical Practice, The Guilford Press 2012

Robin Wall Kimmerer, Braiding Sweetgrass: Indigenous Wisdom, Scientific Knowledge and the Teachings of Plants, Penguin 2020 (vertaald als Een vlecht van heilig gras; Hoe de natuur, wetenschap en traditionele kennis ons leren respectvol met de aarde om te gaan, Altamira 2022)