Weggetjes naar wijsheid

Onvergetelijk is het beeld dat Ilja Leonard Pfeiffer in de roman Alkibiades schetst van de filosoof Socrates op het slagveld waar zojuist paniek en chaos is uitgebroken. De wijsgeer wandelt er rustig rond “zoals hij door de straten van Athene struint, met zijn hoofd in zijn nek en nieuwsgierig om zich heen kijkend met zijn uitpuilende ogen en met een vriendelijke en geïnteresseerde blik voor vriend en vijand”. De staatsman Alkibiades, tevens mooiste man van Athene, kijkt huizenhoog op tegen zijn leermeester en geweten Socrates (wat niet wil zeggen dat hij zich ook veel aan diens lessen gelegen laat liggen).  

Socrates, de filosoof die zelf nooit iets opschreef, en die we vooral kennen door zijn andere beroemd geworden leerling, Plato, was kampioen vragen stellen. Vanuit een houding van niet-weten, grenzend aan onnozelheid, bevroeg hij zijn gesprekspartners op hun meningen. Meestal bleef daar weinig van over. Niet voor niets werd hij de horzel van Athene genoemd, een rol die hij uiteindelijk moest bekopen met de gifbeker die hij filosoferend tot het bittere einde tot zich nam. 

Wijsheid ontstond volgens Socrates in gezamenlijkheid, door elkaar vragen te stellen, goede vragen. In Socrates op sneakers legt Elke Wiss uit wat dat zijn. Goede vragen zijn volgens haar vragen die oprecht een vraag zijn, en dus geen verkapte mening, en die de ander aanzetten tot denken, zonder te beïnvloeden, zonder te sturen en vooral ook: zonder over jezelf te beginnen.

Maar dat is nou juist zo lekker! Als we over onszelf praten maken we namelijk dopamine aan. Bovendien voelt het ongemakkelijk als dingen onopgelost blijven, met als gevolg dat we niet vragen maar fixen (“Weet je wat jíj zou moeten doen…”). We willen juist wèl weten. Of nog liever willen we ergens iets van kunnen vinden. Maar een goed gesprek aangaan met iemand die er heel anders over denkt is dan weer lastig. Een tegenovergestelde mening, zo wijst fMRI-onderzoek uit, voelt namelijk net zo bedreigend als uitgescholden worden. Kortom, zegt Wiss: we haken af op het moment dat het nou juist interessant begint te worden.

Ook in de mindfulnesstraining vragen we als hedendaagse horzels de deelnemers het hemd van het lijf. Dit doen we aan de hand van een gesprekstechniek die we ‘enquiry’ noemen, wat zoveel betekent als bevraging of nabespreking. We exploreren daarin de ervaringen van de deelnemer tijdens een meditatie of in het dagelijks leven, de reacties op deze ervaringen, patronen in deze reacties en de consequenties van deze patronen. De enquiry fungeert als een soort proeflaboratorium waarin de deelnemer ruimte creëert voor inzicht, verwerking en verandering.

Beide gesprekstechnieken, de enquiry en het socratisch gesprek, zijn gericht op het verwerven van wijsheid. Zowel de eigen wijsheid als een meer universele wijsheid. Tijdens de enquiry kan iemand met pijnklachten zich bijvoorbeeld realiseren welke gedachten de pijn, op zich al vervelend genoeg, onbewust en onbedoeld nog eens versterken (“Als het erger wordt kan ik het vast niet meer aan”). En tijdens een socratisch gesprek kan iemand zich bewuster worden wat rechtvaardigheid voor haar betekent. In beide gevallen kan die persoonlijke wijsheid soms ook breder worden getrokken en iets blootleggen ten aanzien van meer algemene mechanismen of waarheden.

De overeenkomsten tussen beide technieken beperken zich overigens niet tot een streven naar wijsheid. Ook de weg daarnaartoe vertoont overeenkomsten, zoals een nieuwsgierige en niet-oordelende houding, één van niet-weten en geduld. Beiden vragen van de gespreksleider dat deze zich bewust is van het wat en hoe van het eigen denken. Welke wellicht onbewuste overtuigingen koestert die bijvoorbeeld?

Tegelijkertijd zijn er belangrijke verschillen. Waar in het socratische gesprek de inhoud van het denken centraal staat, die wordt onderzocht op logica en rationaliteit, wordt zowel tijdens de meditatie als in de enquiry eerder gefocust op het proces van denken: welke thema’s komen bijvoorbeeld langs en hoe verhouden die zich tot andere ervaringen? Zo kwam een deelnemer aan de mindfulnesstraining tot het volgende inzicht: als ik aan mijn werk denk, wat ik kennelijk veel meer doe dan ik me tot nu toe realiseerde, ontstaat er telkens spanning in m’n nek die de hoofdpijn kan verklaren waar ik ’s avonds last van heb.

In het socratisch gesprek is volgens Wiss sprake van de zogenaamde ‘empathische nulstand’. Want wanneer je je niet zo inleeft, is het gemakkelijker om objectief te blijven. Overtuigingen worden onder de loep genomen en kunnen daardoor als zand tussen de vingers wegglijden (zoals Barbara Stok het mooi verwoordt in Wat is goed leven? Socrates en het belangrijkste). Bij de enquiry hoort juist een compassievolle houding. Een koel hoofd wordt gepaard aan een warm hart.

Enquiry en socratische gesprek vullen elkaar mijns inziens mooi aan in het zoeken naar iets van individuele en universele waarheid en wijsheid. En dat zoeken is dus geen eenzame exercitie, maar gebeurt in gezamenlijkheid. Hoe heerlijk is het als een ander zich de moeite getroost om echt eens voor je te gaan zitten, de zaklamp van de aandacht op een ervaring, vraagstuk of mening van jou richt en je op die manier helpt meer helderheid in hoofd en hart te scheppen. Om zo bovendien meer in verbinding te komen, zowel met jezelf als met de ander. Is dat niet een geweldig groot cadeau, zowel voor gever als ontvanger?!

Bronnen:
Alkibiades van Ilja Leonard Pfeijffer, de Arbeiderspers; Wat is goed leven? Socrates en het belangrijkste van Barbara Stok, Nijgh & Van Ditmar; Socrates op sneakers van Elke Wiss, Ambo | Anthos