Meditatie

Onlangs gaf mijn man me het boek Meditations van de Romeinse keizer Marcus Aurelius (121-180) cadeau. Absoluut een toepasselijk geschenk, afgaande op de titel. Maar gaat dit boek eigenlijk wel over meditatie?! Marcus Aurelius vraagt zich in deze verzameling dagboeken af hoe hij een beter mens kan worden en kijkt daarvoor zorgvuldig en nauwgezet naar zijn gedrag en motieven. Dat is toch iets heel anders dan mindfulness?

Het woord meditatie kent een spectrum aan betekenissen. Het is afkomstig van het Latijnse woord meditatio, dat op zijn beurt weer is afgeleid van het werkwoord meditari dat niet alleen ‘nadenken’ of ‘overdenken’ betekent maar ook verwijst naar ‘beschouwing’, ‘overweging’ of ‘(zelf)reflectie’. Dat laatste woord geeft eigenlijk heel mooi weer wat Marcus Aurelius beoefent. Je zou het ook ‘bespiegeling’ kunnen noemen, hij kijkt als het ware schrijvenderwijs in de spiegel van zijn ziel. In het Nederlands verscheen dit boek dan ook onder de titel Overpeinzingen.

De meesten van ons zullen het begrip meditatie waarschijnlijk eerder associëren met meditatie zoals die wordt beoefend binnen Hindoeïstische en Boeddhistische tradities. Denk bijvoorbeeld aan de Yogasoetra’s van Patanjali, Samatha of Vipassana. En dat is begrijpelijk, want elementen daarvan zijn terug te vinden in de klassieke achtweekse mindfulnesstraining.

Beide vormen van meditatie spelen een belangrijke rol in mijn werk. Zo reflecteer ik als arbeidspsycholoog samen met mijn cliënten op stressvolle situaties en onderzoeken we welke externe factoren en innerlijke overtuigingen hierbij een rol spelen. En in één van de bijeenkomsten van de zelfcompassietraining staan we stil bij persoonlijke eigenschappen en vaardigheden die we in onszelf waarderen, waarna we ons verbinden met diegenen aan wie we die mede te danken hebben, zoals ouders, leraren, coaches, vrienden en auteurs (dit is trouwens een leuke oefening die ik iedereen kan aanraden).

Dit komt dichtbij wat Marcus Aurelius doet in het eerste deel van zijn Meditations, wanneer hij een hele lijst mensen (en goden!) opsomt die hem hebben geïnspireerd. Zijn moeder Domitia Lucilla deed dat bijvoorbeeld door haar generositeit en sobere levensstijl, ondanks het feit dat ze één van de rijkste mensen in Rome was. Filosoof en politicus Severus vormde een voorbeeld vanwege zijn liefde voor familie, de waarheid en rechtvaardigheid. En van Alexander de Platonist leerde Marcus om tegen niemand te zeggen: “Ik ben te druk” (dat waren ze toen kennelijk ook al), tenzij het echt niet anders kan. Je moest de omstandigheden niet als excuus gebruiken om je verplichtingen te ontlopen.

Hoe verschillend zijn nu eigenlijk deze twee betekenissen van meditatie? Bij mindfulness observeren we onszelf in het moment en zien we onszelf als het ware bezig door het vergrootglas van het bewustzijn, terwijl bij meditatie in de betekenis van reflectie gekeken wordt naar gedrag in het verleden, ook al is dat misschien maar een half uur geleden. En als we reflecteren denken we meer na, terwijl bij meditatie het proces van denken zelf wordt geobserveerd. Tegelijkertijd zijn beiden uiteindelijk gericht op bewustwording, waardoor ruimte ontstaat voor ander gedrag, om te doen wat goed is voor jezelf, voor anderen en de wereld.

Marcus Aurelius laat in zijn geschriften zien dat zelfreflectie loont. Niet alleen omdat je zo misschien wel een wat beter mens wordt, maar omdat je daarmee ook weer een voorbeeld kan worden voor anderen: voor je medemensen en misschien zelfs ook wel voor toekomstige generaties. Zoals Marcus Aurelius zich spiegelt aan anderen, zo kunnen wij ons ook weer spiegelen aan hem. Schrijver en psychiater Irvin Yalom noemt dit het rippling effect.

Marcus Aurelius schreef zijn dagboeken trouwens puur voor zichzelf en niet voor publicatie, zoals vertaler en classicus Robin Waterfield overtuigend aantoont. Hij moest eens weten dat wij meer dan 2000 jaar later zomaar deelgenoot kunnen worden van zijn diepste zielenroerselen, over zijn schouder meekijken en hem, de machtigste man van zijn tijd, in alle – soms ontroerende – eerlijkheid zien worstelen met zijn eigen tekortkomingen. Zoals wij dat allemaal doen. Zien hoe hard hij zijn best deed om een beter mens te worden – ook al was dat misschien niet in alle opzichten wat wij daar nu onder verstaan. Want het moet gezegd, als rechtgeaarde Stoïcijn stond Marcus Aurelius zichzelf wel erg weinig emoties toe en veel vrouwen vallen er niet te bekennen in zijn geschriften. Ook keizers blijven nu eenmaal kinderen van hun tijd.

Marcus Aurelius, Meditations, Basic Books 2022