Meditatie

03/20/24

Onlangs gaf mijn man me het boek Meditations van de Romeinse keizer Marcus Aurelius (121-180) cadeau. Absoluut een toepasselijk geschenk, afgaande op de titel. Maar gaat dit boek eigenlijk wel over meditatie?! Marcus Aurelius vraagt zich in deze verzameling dagboeken af hoe hij een beter mens kan worden en kijkt daarvoor zorgvuldig en nauwgezet naar zijn gedrag en motieven. Dat is toch iets heel anders dan mindfulness?

Het woord meditatie kent een spectrum aan betekenissen. Het is afkomstig van het Latijnse woord meditatio, dat op zijn beurt weer is afgeleid van het werkwoord meditari dat niet alleen ‘nadenken’ of ‘overdenken’ betekent maar ook verwijst naar ‘beschouwing’, ‘overweging’ of ‘(zelf)reflectie’. Dat laatste woord geeft eigenlijk heel mooi weer wat Marcus Aurelius beoefent. Je zou het ook ‘bespiegeling’ kunnen noemen, hij kijkt als het ware schrijvenderwijs in de spiegel van zijn ziel. In het Nederlands verscheen dit boek dan ook onder de titel Overpeinzingen.

De meesten van ons zullen het begrip meditatie waarschijnlijk eerder associëren met meditatie zoals die wordt beoefend binnen Hindoeïstische en Boeddhistische tradities. Denk bijvoorbeeld aan de Yogasoetra’s van Patanjali, Samatha of Vipassana. En dat is begrijpelijk, want elementen daarvan zijn terug te vinden in de klassieke achtweekse mindfulnesstraining.

Beide vormen van meditatie spelen een belangrijke rol in mijn werk. Zo reflecteer ik als arbeidspsycholoog samen met mijn cliënten op stressvolle situaties en onderzoeken we welke externe factoren en innerlijke overtuigingen hierbij een rol spelen. En in één van de bijeenkomsten van de zelfcompassietraining staan we stil bij persoonlijke eigenschappen en vaardigheden die we in onszelf waarderen, waarna we ons verbinden met diegenen aan wie we die mede te danken hebben, zoals ouders, leraren, coaches, vrienden en auteurs (dit is trouwens een leuke oefening die ik iedereen kan aanraden).

Dit komt dichtbij wat Marcus Aurelius doet in het eerste deel van zijn Meditations, wanneer hij een hele lijst mensen (en goden!) opsomt die hem hebben geïnspireerd. Zijn moeder Domitia Lucilla deed dat bijvoorbeeld door haar generositeit en sobere levensstijl, ondanks het feit dat ze één van de rijkste mensen in Rome was. Filosoof en politicus Severus vormde een voorbeeld vanwege zijn liefde voor familie, de waarheid en rechtvaardigheid. En van Alexander de Platonist leerde Marcus om tegen niemand te zeggen: “Ik ben te druk” (dat waren ze toen kennelijk ook al), tenzij het echt niet anders kan. Je moest de omstandigheden niet als excuus gebruiken om je verplichtingen te ontlopen.

Hoe verschillend zijn nu eigenlijk deze twee betekenissen van meditatie? Bij mindfulness observeren we onszelf in het moment en zien we onszelf als het ware bezig door het vergrootglas van het bewustzijn, terwijl bij meditatie in de betekenis van reflectie gekeken wordt naar gedrag in het verleden, ook al is dat misschien maar een half uur geleden. En als we reflecteren denken we meer na, terwijl bij meditatie het proces van denken zelf wordt geobserveerd. Tegelijkertijd zijn beiden uiteindelijk gericht op bewustwording, waardoor ruimte ontstaat voor ander gedrag, om te doen wat goed is voor jezelf, voor anderen en de wereld.

Marcus Aurelius laat in zijn geschriften zien dat zelfreflectie loont. Niet alleen omdat je zo misschien wel een wat beter mens wordt, maar omdat je daarmee ook weer een voorbeeld kan worden voor anderen: voor je medemensen en misschien zelfs ook wel voor toekomstige generaties. Zoals Marcus Aurelius zich spiegelt aan anderen, zo kunnen wij ons ook weer spiegelen aan hem. Schrijver en psychiater Irvin Yalom noemt dit het rippling effect.

Marcus Aurelius schreef zijn dagboeken trouwens puur voor zichzelf en niet voor publicatie, zoals vertaler en classicus Robin Waterfield overtuigend aantoont. Hij moest eens weten dat wij meer dan 2000 jaar later zomaar deelgenoot kunnen worden van zijn diepste zielenroerselen, over zijn schouder meekijken en hem, de machtigste man van zijn tijd, in alle – soms ontroerende – eerlijkheid zien worstelen met zijn eigen tekortkomingen. Zoals wij dat allemaal doen. Zien hoe hard hij zijn best deed om een beter mens te worden – ook al was dat misschien niet in alle opzichten wat wij daar nu onder verstaan. Want het moet gezegd, als rechtgeaarde Stoïcijn stond Marcus Aurelius zichzelf wel erg weinig emoties toe en veel vrouwen vallen er niet te bekennen in zijn geschriften. Ook keizers blijven nu eenmaal kinderen van hun tijd.

Marcus Aurelius, Meditations, Basic Books 2022

De donkere dagen

12/21/23

Vandaag is de donkerste dag van het jaar. Hoewel we niet mogen klagen (want oei wat is het lang donker in het hoge noorden waar Karl Ove Knausgård, slechts achttien lentes jong, een jaar voor de klas staat – zie deel 4 van zijn boek Mijn strijd) is het toch wel een goed vooruitzicht dat de dagen vanaf nu zullen gaan lengen.

Zelf ervaar ik niet alleen in fysieke zin een gebrek aan licht. Er is zoveel wat een mens momenteel somber kan stemmen. We zaten er dan ook allemaal wat mismoedig bij tijdens de eerste bijeenkomst van mijn sangha (met de naam Joy!) volgend op die zwarte zevende oktoberdag. Zoals altijd hielden we het laatste half uur een sharing en dit maal refereerden veel mensen aan die nieuwe oorlog.

Indruk maakte op mij de inbreng van een oudere deelnemer met veel levens- en meditatie-ervaring. Juist in donkere tijden is lichtheid essentieel, zo betoogde hij. En hij had natuurlijk gelijk. Hoe dieper de duisternis, des te harder we het licht nodig hebben, als tegenwicht, maar ook om een wijs en weloverwogen antwoord te kunnen geven.

Een oefening die hier mooi bij aansluit is de zogenaamde Tibetaans-Boeddhistische Tonglen meditatie. Hij is nogal radicaal en kan wat tegennatuurlijk aanvoelen. We stellen ons namelijk voor dat we iets innemen waar we als mens juist een primaire en geconditioneerde afkeer van hebben. We doen dat omdat die reactie kan verhinderen dat we de pijn en het lijden, van onszelf en van anderen, werkelijk onder ogen durven komen. Hierdoor bestaat het risico dat we ons afkeren van het lijden of er juist in blijven hangen.

Dit zijn de stappen die je doorloopt in een rustig tempo:

Stap 1: Settelen en openen
Neem een moment om je geest te laten settelen, bijvoorbeeld door je open te stellen voor geluiden.

Stap 2: Visualisatie
Stel je dan voor dat je duisternis, hitte of zwaarte inademt en koelte, licht en helderheid uitademt. Inademen tot in alle cellen van je lichaam, uitademen door al je poriën. Maak ruimte in je hart of in je hele lichaam terwijl je inademt. Ga hiermee door totdat de visualisatie synchroon loopt met de adembeweging en de adem haar natuurlijke ritme heeft hervonden.

Stap 3: Focus
Breng dan je aandacht naar een lastige situatie of emotie, bijvoorbeeld het lijden van een oorlogsslachtoffer. Adem zijn of haar pijn en lijden in en adem liefde en mededogen uit. Mocht je merken dat je bent aangedaan, adem dan tevens je eigen emoties zoals verdriet en machteloosheid in en adem tevens liefde en compassie voor jezelf uit.

Stap 4: Uitbreiden
Breid de oefening dan geleidelijk aan verder uit naar anderen die zich in eenzelfde situatie bevinden, zoals alle mensen die momenteel te lijden hebben onder oorlogen. Deze kring van mensen kun je gedurende de oefening of in de loop der tijd zover uitbreiden als je wilt.

Er bestaan verschillende varianten van deze meditatie. In de zelfcompassietraining (Mindful Self-Compassion) stellen we ons bijvoorbeeld voor om vriendelijkheid of compassie in te ademen voor onszelf en vriendelijkheid en compassie uit te ademen voor een ander.

De hierboven beschreven variant, die is gebaseerd op een oefening van meditatieleraar Pema Chödrön, kun je ook puur doen voor jezelf. Zo kun je bijvoorbeeld vanaf stap 3 onzekerheid inademen en vertrouwen uitademen.

Hier vind je een beschrijving van deze oefening door Pema Chödrön en hier een begeleide oefening van haar.

Een oefening in geduld

12/20/23

Drie jaar na het begin van de COVID-pandemie in Nederland was het dan zover: eindelijk had ook ik dat tweede streepje. Het voelde als een stevige griep, zoals ik die zo eens in de tien jaar heb en waarvan ik de laatste keer nog een poos flink moe was gebleven. Toch was het ditmaal anders en kreeg ik klachten die ik aanvankelijk moeilijk kon plaatsen; naast vermoeidheid, hartkloppingen, kortademigheid, een droge mond, te veel onrust om goed te kunnen slapen. Geleidelijk aan begon ik de triggers te herkennen: een overmaat aan prikkels, fysieke en geestelijke inspanning, stress, onvoldoende rust.

Er was maar heel weinig voor nodig om de klachten te doen opvlammen. Gewoon leven, eigenlijk. Voordat ik begreep wat er aan de hand was, had ik dan ook geen klachtenvrij moment meer. Toen ik me beter begon te voelen kreeg ik te maken met de beruchte COVID-terugvallen als gevolg van minieme stapjes voorwaarts: een kwartiertje zwemmen in een rustig tempo, uit eten gaan in een zorgvuldig uitgekozen restaurant met goede akoestiek, een halve uitzending Zomergasten. De repercussies waren verrassend heftig en direct: wekenlang gierde de adrenaline weer door m’n lijf (zonder stressbron wel te verstaan) en had ik zoveel dorst dat er op een slechte nacht een volle Dopper doorheen ging. Een ontregeld zenuwstelsel, is het vermoeden van onderzoekers. En zo voelde het inderdaad. Daarnaast stopt het enzym dat de infectie bestrijdt kennelijk niet na gedane arbeid en wordt daarmee verantwoordelijk voor de aanhoudende malaise.

We weten niet hoeveel mensen na een COVID-infectie te maken krijgen met klachten. Ik kom schattingen tegen van één op de acht, maar hoeveel mensen waarvan last hebben en hoe lang, of wat hen helpt – het is allemaal niet systematisch bijgehouden. Sommige kinderen hebben zo weinig energie dat ze niet meer naar school gaan en er zijn mensen die al jaren thuis zitten vanwege vermoeidheid en hersenmist. Maar de klachten kunnen ook beperkt blijven tot een paar maanden reuk- en smaakverlies (evengoed ben ik blij dat me dat bespaard is gebleven). En: hoeveel verdeeldheid het virus ook mag hebben gezaaid in de samenleving, de naweeën lijken, als ik zo om me heen kijk, geen onderscheid te maken tussen gevaccineerden en niet-gevaccineerden.

Het is begrijpelijk dat nog veel onbekend is over deze aandoening. Het betreft een relatief jong verschijnsel, in ieder geval onder mensen. Maar als het inderdaad een blijvertje is, dan wordt het wel zaak om beter te gaan snappen wat het virus precies aanricht en wat eraan gedaan kan worden. Het heeft immers een enorme impact op het welzijn van mensen en hun deelname aan de maatschappij. Begin juni kwam het goede nieuws dat minister Kuipers van Volksgezondheid 32 miljoen euro beschikbaar stelt voor onderzoek naar post-COVID.

Zelf heb ik gelukkig steeds kunnen blijven werken, zij het veel minder uren. Nog altijd ben ik behoorlijk beperkt in wat ik kan doen, maar heel geleidelijk aan heb ik minder terugvallen, duren ze korter en zijn ze minder heftig. Waar heb ik dat aan te danken? Ik doe onder meer aan liggend rusten (volgens de methode van Annemarieke Fleming, zie ook mijn vorige blog) en yoga (zij het op een veel lager pitje), wandel (op advies van de huisarts, niet aan dovevrouwsoren gericht), vermijd te veel fysieke inspanning, stress en prikkels (ik ga nooit meer de deur uit zonder ouderwetse oordoppen, een zegen in zakformaat), douche koud af, mediteer nog wat vaker, doe ademhalings- en andere oefeningen voor de nervus vagus en ga voor behandeling naar mijn fysiotherapeut/osteopaat.

Daarnaast is er mijn persoonlijke situatie die mij überhaupt in staat stelt om rust te nemen. Er lopen weliswaar drie katten maar geen kleine kinderen rond en het was mogelijk om minder te gaan werken. Bovendien heb ik geen financiële zorgen. En ook mijn vak, van psycholoog gespecialiseerd in arbeid en gezondheid en in mindfulness, komt goed van pas: niet alleen is mijn werk relatief prikkelarm, ook heb ik ruime ervaring met het begeleiden van mensen met een burnout en beschikte ik al over methoden om het centraal zenuwstelsel te kalmeren.

Verder ben ik getraind in het omgaan met gedachten en gevoelens die het hersteltraject nodeloos zouden kunnen verlengen. Het is niet voor niets dat cognitieve gedragstherapie post-COVID klachten kan doen afnemen. Het haalt die extra laag eraf, die we ongewild en onbedoeld bovenop het lijden kunnen leggen: de twijfels die na verloop van tijd de kop op kunnen steken, de angst dat het nooit meer goed gaat komen.

Maar in hoeverre de opgaande lijn te danken is aan al deze factoren of simpelweg het resultaat is van een natuurlijk proces, eerlijk gezegd zou ik het niet kunnen zeggen. Een uitspraak van een sportieve supervisant over de eerste drie maanden na haar Covid-infectie is mij bijgebleven: ‘Er was niets, dus er was ook niets om op te bouwen’. De mens zoekt altijd naar een uitweg uit het lijden, baseert zich daarbij op bewezen methoden of doet maar wat. En probeert te accepteren wat vooralsnog nu eenmaal even zo is.

Het afgelopen half jaar heb ik vaak gedacht aan mensen in ongunstiger omstandigheden. En aan jongeren die nog volop bezig zijn hun leven op te bouwen en voor wie dit allemaal nog vele malen verdrietiger en frustrerender moet zijn. Dat laat onverlet dat ook ik reikhalzend uitkijk naar het moment dat ik niet meer iedere paar uur rust hoef te nemen, weer wat meer kan werken, naar zwemtraining kan, eens uit eten kan gaan of naar een dansvoorstelling of concert. Ik heb alvast kaarten in huis voor Loreena McKennitt in Carré, op 2 april volgend jaar!