Een geval van toeval

Enige tijd geleden zat ik met vrienden in de trein op weg naar Amsterdam na een weekendje Keulen. Moe en bijgepraat las ik in ‘Het meten van de wereld’ van Daniel Kehlman, dat gaat over twee onderzoekers en tijdgenoten, Alexander von Humboldt en Carl Friedrich Gauss. De eerste een avonturier die de wereld bereisde, de tweede een boekenwurm en huiskamergeleerde. In een prachtige passage, die de beide personages op voortreffelijke wijze tegenover elkaar plaatst, schetst Kehlman hoe Gauss, staande op een kade, een luchtballon ziet overdrijven. Niet wetende dat Von Humboldt zich daarin bevindt. Precies op dat moment roept het zoontje van mijn vrienden: ‘Kijk, een luchtballon!’ En inderdaad, als ik uit het raampje kijk, zie ik een luchtballon aan de hemel.

Eén van mijn hobby’s is het boekstaven van dit soort dwarsverbindingen of, zoals Jung het noemde, synchroniciteit. Het betreft twee of meer gebeurtenissen die min of meer gelijktijdig optreden in wat de toeschouwer ervaart als een zinvol, maar niet noodzakelijk causaal, verband. Een geval van toeval dat we op verschillende manieren kunnen duiden. Geeft God of een andere grote roerganger je een geheim teken? Of spant het universum samen, speciaal om jou te fêteren? Als je het vanuit psychologisch perspectief bekijkt, kun je zeggen dat hier een bekend mechanisme actief is, namelijk onze neiging om onszelf als het centrum van het universum te beschouwen en om dat wat zich in onze nabijheid voltrekt op onszelf te betrekken.

Ons vermogen om synchroniciteit en andere vormen van toeval op te merken kunnen we daarnaast herleiden tot onze behoefte om orde en zin te ontwaren in de chaos die leven heet. Op dergelijke momenten ontstaat er een gevoel van kloppen, en soms zelfs van schoonheid, waarvan we ons moeilijk voor kunnen stellen dat dat niet zo bedoeld was. Er valt even iets samen, de kans erop is ongelooflijk klein, maar daar is het dan toch maar mooi. Zoals het leven zelf misschien wel een schitterend ongeluk is (de titel die documentairemaker Wim Kayzer in 1993 meegaf aan zijn legendarische serie gesprekken met zes vooraanstaande wetenschappers).

Maar vaak zijn gebeurtenissen die we als toevallig ervaren helemaal niet zo schitterend en blijven we zitten met het ongeluk. Zo beschrijft A.F.Th. van der Heijden in Tonio op hartverscheurende wijze hoe onbegrijpelijk, onrechtvaardig en onaanvaardbaar het ons voorkomt als het ongeluk ons treft. Wat hebben we in ’s hemelsnaam misdaan dat we dit over onszelf hebben afgeroepen? Hier worden we gestraft in plaats van gefêteerd. Hoe is het mogelijk dat alles zo precies in tijd en plaats samenviel: dat die Suzuki Swift exact daar was op het moment dat Tonio, de zoon van de schrijver, langs kwam fietsen na een avondje stappen? Waarbij we er meestal niet bij stilstaan hoeveel ongeluk er rakelings langs ons heen scheert.

Een belangrijk deel van onze mentale activiteit is gericht op het beheersen van het leven, zoals bijna iedereen vaststelt die begint met mediteren. Ogenschijnlijk stil en sereen zittend op een kussen plannen en organiseren we wat af. Maar dan gebeurt er ineens iets dat ons met de neus op de feiten drukt: als het er op aan komt, hebben we maar zeer beperkt vat op de loop der dingen. Eén van de grote levenskunsten is dan ook het vermogen te weten wanneer het goed is om aan de touwtjes te trekken en wanneer we die beter kunnen laten vieren. Gecombineerd met het vermogen om dat laatste ook daadwerkelijk te doen. Loslaten, inderdaad, en dat kan voelen als een vrije val uit een luchtballon.