Waarden in een veranderende wereld

We leven in een tijd van grote veranderingen. Amper bijgekomen van een twee jaar durende pandemie met alle gevolgen van dien, werden we op 24 februari jongstleden opgeschrikt door de inval van Rusland in Oekraïne. Geschokt door de beelden en verhalen die via de media tot ons komen proberen we te begrijpen wat er gebeurt, te voorspellen wat de wereld nog te wachten staat en te bepalen wat we kunnen doen.  

De geschiedenis was ten einde gekomen, schreef politiek filosoof Francis Fukuyama in 1992. “Nederland is af”, kopte het Parool bij de aanvang van dit millennium. Ondertussen kampen we met een ecologische en klimaatcrisis van jewelste, vragen ons af hoe we de volgende winter warm zouden kunnen blijven zonder het gas van Poetin, maar ook zonder de Groningers nog verder weg te laten zakken, en zien we de geopolitieke machtsverhoudingen ingrijpend verschuiven, wat ons doet inzien dat, hoe terecht de kritiek op het westen ook mag zijn, er toch ook wel veel te verdedigen valt.

In tijden als deze wendt de mens zich tot wijsheidsleren. Boeken van en over Cicero en Seneca, bijvoorbeeld, schijnen niet aan te slepen te zijn. Begrijpelijk. De Griekse filosofen bedreven geen louter intellectuele Spielerei, maar deden aan spirituele beoefening, zoals classicus Pierre Hadot heeft aangetoond. Ze vroegen zich af hoe een goed leven er uit kan zien en hoe we kunnen voorkomen gedomineerd te worden door onze emoties.

De Boeddha vroeg zich af hoe het lijden te verminderen. In het achtvoudig pad, waarvan meditatie een onderdeel vormt, formuleerde hij een antwoord op deze vraag. Mindfulness is niet voor niets bij uitstek toegesneden op moeilijke momenten en perioden, kleinere en grotere, persoonlijke en relationele, maar ook collectieve. Wat kan mindfulness in het licht van al deze ontwikkelingen voor ons betekenen?

Allereerst biedt mindfulness natuurlijk die kleine of grotere oase waarin we even op adem kunnen komen; kunnen voelen wat al die veranderingen met ons doen, hoe ze ons in verwarring brengen en angstig, verdrietig of boos maken. Misschien kunnen we dan ook zien in welke automatische reactiepatronen we ongemerkt en ongewild verzeild raken, bijvoorbeeld van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat koortsachtig het nieuws blijven checken, om daar dan ineens helemaal genoeg van te krijgen en over te gaan op een totale detox. In actie schieten zonder eerst goed te hebben nagedacht. Een kort lontje krijgen. Wegzakken in angst en machteloosheid.

Mindfulness biedt een open, prikkelarme ruimte waarin het adrenalineniveau kan dalen, zodat we wellicht weer iets van rust en gelijkmoedigheid kunnen ervaren. Zodat we kunnen besluiten hoe verder te gaan, vanaf hier. Niet vanuit een vernauwing van denken en voelen maar vanuit een ruimer perspectief. Zoals Lao Tse het zo mooi verwoordt: wachten tot de modder zakt, het water helder wordt en in stilte verwijlen tot de juiste handeling vanuit zichzelf ontstaat. Misschien met iets meer wijsheid, gevoel van verbinding en compassie, zowel voor anderen als voor onszelf.

En als we dan even stilvallen en het vizier wat verder hebben opengeschoven, dan kan er wellicht ook wat ruimte ontstaan om jezelf nog wat wezenlijkere vragen te stellen. Zoals: wat vind ik nou eigenlijk echt belangrijk? Waar wil ik mijn kostbare tijd aan besteden? Door welke waarden wil ik mij laten leiden, uitgaande van mijn persoonlijke situatie en de ontwikkelingen in dit tijdsgewricht? Wat wil ik doen met dat hele smalle streepje licht dat we leven noemen?

Geconfronteerd met het lijden, zoals in Oekraïne, bespeur ik soms de neiging bij mijzelf me af te willen wenden van het leed, van de wereld, er geen getuige van te willen zijn, er geen onderdeel van uit te willen maken. En telkens kom ik dan weer tot dezelfde conclusie: als ik er niet zou zijn of weg zou kijken, dan zou ik ook niets kunnen bijdragen. De vraag is dus wat ik wel kan doen, hoe klein ook, aangezien ik er nu eenmaal ben. Hoe geef ik vorm aan dat wat voor mij van waarde is, zonder weg te kijken maar ook zonder erin te verdrinken. En zonder oog te verliezen voor alle schoonheid en liefde, die evenzeer deel uitmaken van deze wereld.