Gesproken woord

03/22/25

Eén van de eerste vragen die mijn schoonmoeder zaliger mij bij onze allereerste ontmoeting stelde was of ik vaak poëzie las. Zelf was ze een verwoed gedichtenlezer. Las ik vaak gedichten? Ik had er niet zo gauw een antwoord op.

Pas de volgende dag realiseerde ik me: meer dan ik dacht! Jaren geleden abonneerde ik mij op de gedichtenservice van Laurens Jz Coster en sindsdien ontving ik iedere werkdag een gedicht in mijn brievenbus, dat ik ook nu nog bijna altijd lees. In mijn mindfulness- en compassietrainingen draag ik met grote regelmaat en veel plezier gedichten voor, bijvoorbeeld van Rumi, Rainer Maria Rilke of Mary Oliver. En zo nu en dan koop ik een dichtbundel, voor mezelf of voor iemand anders. Mijn schoonmoeder deed ik bij een volgend bezoek een bundel van Wislawa Szymborska cadeau, één van mijn favorieten.

Tijdens de workshop ‘Wijs in de wereld’ die ik onlangs samen met Janine Plaisier gaf las ik Roger Keyes’ Hokusai says in Nederlandse vertaling voor. Ik vind het zelf een prachtig en bemoedigend gedicht en het trof me te zien hoe het ook anderen raakte. Het is niet voor niets dat er in Coronatijd zoveel gedichten werden geschreven en gelezen en dat zogenaamde Insta-poetry (vanwege de toegankelijkheid ervan voor veel jongeren een soort instap-poetry) zo’n enorme vlucht heeft genomen.

Poëzie is in staat iets te tonen “waarvan je het bestaan al vermoedde maar dat je nog niet eerder kon benoemen, omdat je dacht dat je de enige was die het opmerkte en het daarom niets te betekenen had, het geen bestaansrecht had”, schrijft Ellen Deckwitz in haar boek Dit gaat niet over grasmaaien: Hoe lees je poëzie. Heel herkenbaar wat mij betreft, voor fenomenen in de buitenwereld èn in de binnenwereld. Iets waarvan jij amper besefte dat je het voelde en waaraan je al helemaal geen woorden kon geven blijkt wel degelijk te bestaan. Je bent dus niet alleen en bovendien niet gek. Wat een opluchting!

Onlangs las ik Variaties op aanwezigheid van filosoof, kunstenaar en schrijver Eva Meijer, over de periode waarin ze leed aan long covid. Zelf heb ik hier ook last van gehad, hoewel gelukkig in veel minder ernstige mate. Toch was ook veel van wat ze beschreef herkenbaar: het gekrompen wereldje, al die dingen die aan je neus voorbijgaan, de onzekerheid over het verdere verloop.

Philip Huff stelde een bundel samen waarin de lezer kan zoeken op thema’s als ziekte, ouder worden, eenzaamheid, nieuwsverdriet en verslaving aan liefde. Het draagt de toepasselijke titel De Gedichtenapotheek: Poëzie op recept voor het hoofd. Volgens Huff kan een goed gedicht als een goede vriend zijn: “Het helpt je inzicht te verkrijgen. Soms doet dat inzicht pijn, soms troost het, soms maakt het je aan het lachen en soms geeft het je de moed om door te gaan”. Zijn wens is dan ook dat de lezer van deze apotheek in boekvorm een gedicht zal vinden “dat behandelt wat pijn doet en iets van verlichting brengt”.

Omdat we kennelijk weer terug bewegen naar een orale cultuur, getuige de populariteit van podcasts, spoken word, luisterboeken en audio tours in musea, is hier een door mij ingesproken Hokusai zegt te beluisteren. De bijsluiter schrijft ‘tijd en overgave’ voor, aangezien het tempo vermoedelijk wat lager ligt dan wat normaliter uit de toverdoos van je telefoon opklinkt. Moge het je iets van verlichting brengen!

Met wijsheid de wereld in

03/22/25

Toen ik jong was bracht G.B.J. Hilterman de Nederlandse bevolking via de radio wekelijks op de hoogte van de toestand in de wereld. ’s Avonds keken we en masse naar het journaal. Maar mede dankzij social media hebben we in toenemende mate een eigen waarheid, afhankelijk van de bubbel waar we in zitten en de bronnen waar die bubbel zich op baseert. Dat betekent bijvoorbeeld dat er ten aanzien van een onderwerp als klimaatverandering verschillende discoursen bestaan (zo staat te lezen op 9 en 10 november in NRC).

Karen O’Brien, hoogleraar sociologie en humane geografie, vertelt in NRC hoezeer wij mensen een mentaal model maken van de werkelijkheid, waardoor wij allemaal door een andere lens naar de wereld kijken en waarbij iedere lens zo haar eigen blinde vlekken heeft. Wanneer mensen zich bewuster worden van dit fenomeen, zo zag ze bij haar studenten, gaan ze meer openstaan voor andere denkbeelden – hetgeen de verdeeldheid vermindert.

Het vermogen om verschillende perspectieven in te kunnen nemen ervaar ik zelf als een belangrijk aspect van wijsheid. En wijsheid is wat de wereld momenteel goed kan gebruiken. Het klimaat is immers bepaald niet het enige wat aan razendsnelle verandering onderhevig is. Maar wat ís wijsheid eigenlijk? Wijsheid wordt in veel culturen gezien als de hoogste menselijke deugd, zo schrijven Ronald D. Siegel en Christopher K. Germer (inderdaad, die van de zelfcompassie training) in hun boek Wisdom and Compassion in Psychotherapy: Deepening Mindfulness in Clinical Practice. Alle oude tradities hebben hun licht over dit onderwerp laten schijnen.

Moderne neurowetenschappers beschouwen wijsheid niet zozeer als één enkele deugd maar eerder als een cluster van menselijke mogelijkheden bestaande uit de volgende drie bouwstenen: deliberation (wat je zou kunnen vertalen met bedachtzaamheid of weloverwogenheid), emotieregulatie en perspective-taking (in staat zijn om verschillende perspectieven te zien). Deze drie kwaliteiten maken wel duidelijk dat wijsheid niet zuiver rationeel is – eerder betreft het een proces waar zowel lichaam, hoofd als hart bij zijn betrokken.

Volgens Paul B. Bates, de grondlegger van het zogenaamde Berlin Wisdom Project, zijn wijze mensen meer gericht op persoonlijke groei en inzicht dan op het leiden van een prettig en comfortabel leven. Ook zijn ze meer bezig met de wereld om hen heen dan met zichzelf. De Duitse psychiater Michael Linden ontwikkelde een zogenaamde wijsheidtherapie. Mensen worden hierin uitgedaagd om moeilijke levenssituaties te beschouwen vanuit uiteenlopende perspectieven. Het idee is dat ze op die manier verschillende aspecten van wijsheid kunnen ontwikkelen, zoals flexibiliteit in zienswijze, empathie, acceptatie van emoties, het waarderen van relativisme, het aanvaarden van onzekerheid en het innemen van een langetermijnperspectief.

Binnen de mindfulness wordt wijsheid gezien als een belangrijke vaardigheid omdat die je leert om de dingen te zien zoals ze zijn in plaats van zoals je zou willen dat ze zijn. Hoe? Bijvoorbeeld doordat je in de stilte op je kussen bewuster wordt van gedachtenpatronen die anders meestal ongemerkt de lens slijpen waardoor je naar de wereld kijkt – als mens hebben we nu eenmaal de neiging om de gestage stroom van het leven te fixeren in een verhaal of discours dat we vervolgens gaan ervaren als de realiteit. Je wordt je er dus bewuster van dat je eigen perspectief slechts één van de vele is en niet persé de waarheid.

Ook leer je om je wat minder te laten meeslepen door je instincten, impulsen en conditioneringen. Je cultiveert compassie, waardoor je wellicht ook wat vaker kiest voor het algemene belang dan voor je eigenbelang. Ook omdat mindfulness je sterker doet beseffen hoezeer alles met elkaar is verbonden. Om die reden is handelen vanuit zuiver eigenbelang vaak niet eens werkelijk in je eigen belang. En dat is precies waar we inmiddels achter beginnen te komen.

In het prachtige Braiding Sweetgrass laat botanicus en auteur Robin Wall Kimmerer zien hoezeer wij mensen verbonden zijn met alles om ons heen. Als native American groeide ze op met het besef te leven in een bezielde wereld omringd door andere subjecten waarvan we in hoge mate afhankelijk zijn. Toen ze botanie ging studeren werd ze geconfronteerd met het paradigma van de westerse wetenschap waarin alles om ons heen juist wordt geobjectiveerd. In haar boek beschrijft ze hoe ze als docent beide perspectieven tracht te verenigen, bijvoorbeeld door te streven naar tweetaligheid. Dat wil zeggen: te spreken met zowel het wetenschappelijke lexicon als met “de grammatica van bezieldheid”.

Als ik op straat of in de tram hoor hoe twee mensen het met elkaar oneens zijn en mijn instinctieve sympathie uitgaat naar de één, probeer ik soms juist actief begrip op te brengen voor die ander. Na wat aanvankelijke weerstand voelt dat in tweede instantie vaak als bevrijdend en blikverruimend. Niet bij voorbaat een positie innemen, maar proberen de dingen vanuit verschillende perspectieven te bezien vraagt om mentale en emotionele souplesse, creativiteit en inlevingsvermogen. Typisch menselijke kwaliteiten dus eigenlijk, die we in aanleg allemaal in huis hebben.

Ronald D. Siegel en Christopher K. Germer, Wisdom and Compassion in Psychotherapy: Deepening Mindfulness in Clinical Practice, The Guilford Press 2012

Robin Wall Kimmerer, Braiding Sweetgrass: Indigenous Wisdom, Scientific Knowledge and the Teachings of Plants, Penguin 2020 (vertaald als Een vlecht van heilig gras; Hoe de natuur, wetenschap en traditionele kennis ons leren respectvol met de aarde om te gaan, Altamira 2022)

Mindfulness anno 2024

09/30/24

Afgelopen zomer bezocht ik de internationale mindfulness conferentie (ICM) in Bangor, Wales. De conferentie werd geopend met een welkomstgedicht, The College on the Hill  van Gwyn Thomas, één van de grote lokale dichters. Het werd eerst in het Welsh voorgedragen waardoor ik mij voor een moment tussen de elven in het Middle-earth van The Lord of the Rings waande. In Engelse vertaling bleek het gedicht te gaan over de initiatiefnemers van deze universiteit die een betere toekomst wilden creëren voor hun nageslacht. Mensen die een visioen hadden waarvan ze de totstandkoming zelf niet meer zouden meemaken, zoals Rebecca Crane het fraai verwoordde.

Het vormde een mooie inleiding op het thema van de conferentie: Mindfulness in a Changing World. Sinds Jon Kabat-Zinn de achtweekse Mindfulness Based Stress Reduction training (MBSR) introduceerde is er veel gebeurd. De MBSR verspreidde zich razendsnel in vooral de westerse wereld, vanaf 2002 gevolgd door de Mindfulness Based Cognitive Therapy (MBCT). Mindfulness vond haar weg naar het grote publiek, er werden steeds meer doelgroepen bereikt (hoewel er nog altijd veel ontbreken) en er ontstonden steeds meer toepassingen en varianten.

Zo ontstond het besef dat deelnemers met een sterk ontwikkelde interne criticus iets extra’s of iets anders nodig hadden dan (alleen) een mindfulnesstraining. Van de twee vleugels van mindfulness, aandacht en mildheid, bleek die laatste te vaak een stiefkindje, met name waar het mildheid naar onszelf betreft. Op basis van onderzoek ontstonden programma’s gericht op zelfcompassie. Zelf geef ik de training Mindful Self-Compassion (de MSC van Christopher Germer en Kristin Neff) en iedere keer ben ik weer onder de indruk van de impact ervan.

Nog een paar ontwikkelingen (zonder hier volledig te willen en kunnen zijn). Toen ik mijn eerste trainingen gaf, deden deelnemers vaak voor het eerst een body scan. Tegenwoordig hebben ze vaak al eindeloos geoefend met behulp van meditatie-apps als ze uiteindelijk besluiten om toch maar eens een training te doen. Ze willen het serieuzer aanpakken en zoeken naast deskundige begeleiding de steun en structuur van een groep, zodat ze feedback ontvangen op hun beoefening en deze steviger verankerd raakt in hun systeem. Steeds vaker ook worden deelnemers doorverwezen door huisartsen en psychotherapeuten.

Mindfulness werd volwassen. Daar hoort kritiek bij en die kwam er dan ook, na jaren van hosanna. Het soms inderdaad wel erg commerciële enthousiasme waarmee mindfulness werd geïntroduceerd in het bedrijfsleven deed bijvoorbeeld bij menigeen de wenkbrauwen rijzen. Hoe ethisch was dit nog, vroeg Robert E. Purser zich af in zijn boek Mc Mindfulness; How Mindfulness became the new Capitalist Spirituality (2019).

En hoe veilig en onschuldig is mindfulness eigenlijk? Willoughby Britten liet vijf jaar geleden tijdens de internationale conferentie in Amsterdam zien dat mindfulness niet voor iedereen op dezelfde manier geschikt is. Naast alle gezondheidsvoordelen kunnen er wel degelijk dingen misgaan bij gebrekkige selectie en onkundige begeleiding.

Er bleek sprake van zelfreinigend vermogen binnen de gemeenschap. Zo publiceerde David Treleaven drie jaar geleden zijn boek Trauma-Sensitive Mindfulness. Op regelmatige basis geeft hij workshops over deze materie, onder andere aan studenten en alumni van De Mindfulness Academie. En inmiddels bestaat er in Nederland ook een accreditatiesysteem voor trainers, hetgeen betekent dat een gecertificeerde trainer aan allerlei eisen moet voldoen om haar of zijn registratie als trainer te mogen behouden.

In de eerste decennia na de introductie van de mindfulnesstraining lag de nadruk vooral op het welzijn en de gezondheid van de individuele mens. Maar geleidelijk aan is er meer aandacht gekomen voor de wijdere wereld. De mindfulnessgemeenschap is aan het ontwaken. Van exclusieve aandacht voor het individu ontstaat er allengs meer aandacht voor onderwerpen als klimaatverandering, diversiteit en inclusiviteit en AI. Zo vond er onlangs in New York een conferentie plaats over Mindfulness, AI & The future of humanity met Jon Kabat-Zinn en Yuval Noah Harari.

Daarnaast is er een toenemend besef van de wandaden die het westen op haar geweten heeft en de wijze waarop die zijn verweven met onze huidige situatie. Hoe kan de mindfulnessgemeenschap bijdragen aan een betere wereld, vragen velen zich af. Wat kunnen wij, mindfulnesstrainers, betekenen voor toekomstige generaties? Hoe kunnen wij betere voorouders worden? Dat resulteert bijvoorbeeld in conferenties waarin dit thema centraal staat en in nieuw aanbod, zoals de training Mindfulness voor de Wereld van mijn collega Rob Brandsma.

Ook in mijn praktijk en trainingen zie ik hoe mensen zich door alle ontwikkelingen bedreigd en boos kunnen voelen. Blijft mijn baan bestaan? Kan ik hier wel blijven wonen? Waarom wordt er niet werkelijk ingegrepen?! Ik merk dat mindfulness en zelfcompassie ook hierin behulpzaam kunnen zijn; als basale psychologische vaardigheden die ons beter in staat stellen om de werkelijkheid onder ogen te zien precies zoals die is en er niet van weg te kijken, maar er tegelijkertijd ook niet in weg te zakken. Door met wijsheid en compassie koers te houden en de middenweg te bewandelen, geleid door onze waarden.

Hoe vaak heb ik niet meegemaakt dat deelnemers aan mijn trainingen dankbaar waren dat ze gereedschap hadden gekregen waarmee ze hun stress beter konden hanteren. Degenen met een gezin vaak nog het meest voor hun kinderen. Pas in de loop van de training biechtten ze vaak schoorvoetend op dat ze, gestrest als ze waren, tegen hun kinderen hadden geschreeuwd, en dat ze dat nu veel minder deden. Ze waren meer ontspannen en namen vaker een time out als ze de spanning toch weer voelden oplopen. Ze legden ook wat vaker hun telefoon weg om hun kinderen onverdeelde aandacht te kunnen geven. Goed zorgen voor het nageslacht begint vaak met goed voor jezelf zorgen. Door de waarden die je bewust en ongemerkt doorgeeft, in woord maar vooral in daad.