Mindfulness anno 2024

09/30/24

Afgelopen zomer bezocht ik de internationale mindfulness conferentie (ICM) in Bangor, Wales. De conferentie werd geopend met een welkomstgedicht, The College on the Hill  van Gwyn Thomas, één van de grote lokale dichters. Het werd eerst in het Welsh voorgedragen waardoor ik mij voor een moment tussen de elven in het Middle-earth van The Lord of the Rings waande. In Engelse vertaling bleek het gedicht te gaan over de initiatiefnemers van deze universiteit die een betere toekomst wilden creëren voor hun nageslacht. Mensen die een visioen hadden waarvan ze de totstandkoming zelf niet meer zouden meemaken, zoals Rebecca Crane het fraai verwoordde.

Het vormde een mooie inleiding op het thema van de conferentie: Mindfulness in a Changing World. Sinds Jon Kabat-Zinn de achtweekse Mindfulness Based Stress Reduction training (MBSR) introduceerde is er veel gebeurd. De MBSR verspreidde zich razendsnel in vooral de westerse wereld, vanaf 2002 gevolgd door de Mindfulness Based Cognitive Therapy (MBCT). Mindfulness vond haar weg naar het grote publiek, er werden steeds meer doelgroepen bereikt (hoewel er nog altijd veel ontbreken) en er ontstonden steeds meer toepassingen en varianten.

Zo ontstond het besef dat deelnemers met een sterk ontwikkelde interne criticus iets extra’s of iets anders nodig hadden dan (alleen) een mindfulnesstraining. Van de twee vleugels van mindfulness, aandacht en mildheid, bleek die laatste te vaak een stiefkindje, met name waar het mildheid naar onszelf betreft. Op basis van onderzoek ontstonden programma’s gericht op zelfcompassie. Zelf geef ik de training Mindful Self-Compassion (de MSC van Christopher Germer en Kristin Neff) en iedere keer ben ik weer onder de indruk van de impact ervan.

Nog een paar ontwikkelingen (zonder hier volledig te willen en kunnen zijn). Toen ik mijn eerste trainingen gaf, deden deelnemers vaak voor het eerst een body scan. Tegenwoordig hebben ze vaak al eindeloos geoefend met behulp van meditatie-apps als ze uiteindelijk besluiten om toch maar eens een training te doen. Ze willen het serieuzer aanpakken en zoeken naast deskundige begeleiding de steun en structuur van een groep, zodat ze feedback ontvangen op hun beoefening en deze steviger verankerd raakt in hun systeem. Steeds vaker ook worden deelnemers doorverwezen door huisartsen en psychotherapeuten.

Mindfulness werd volwassen. Daar hoort kritiek bij en die kwam er dan ook, na jaren van hosanna. Het soms inderdaad wel erg commerciële enthousiasme waarmee mindfulness werd geïntroduceerd in het bedrijfsleven deed bijvoorbeeld bij menigeen de wenkbrauwen rijzen. Hoe ethisch was dit nog, vroeg Robert E. Purser zich af in zijn boek Mc Mindfulness; How Mindfulness became the new Capitalist Spirituality (2019).

En hoe veilig en onschuldig is mindfulness eigenlijk? Willoughby Britten liet vijf jaar geleden tijdens de internationale conferentie in Amsterdam zien dat mindfulness niet voor iedereen op dezelfde manier geschikt is. Naast alle gezondheidsvoordelen kunnen er wel degelijk dingen misgaan bij gebrekkige selectie en onkundige begeleiding.

Er bleek sprake van zelfreinigend vermogen binnen de gemeenschap. Zo publiceerde David Treleaven drie jaar geleden zijn boek Trauma-Sensitive Mindfulness. Op regelmatige basis geeft hij workshops over deze materie, onder andere aan studenten en alumni van De Mindfulness Academie. En inmiddels bestaat er in Nederland ook een accreditatiesysteem voor trainers, hetgeen betekent dat een gecertificeerde trainer aan allerlei eisen moet voldoen om haar of zijn registratie als trainer te mogen behouden.

In de eerste decennia na de introductie van de mindfulnesstraining lag de nadruk vooral op het welzijn en de gezondheid van de individuele mens. Maar geleidelijk aan is er meer aandacht gekomen voor de wijdere wereld. De mindfulnessgemeenschap is aan het ontwaken. Van exclusieve aandacht voor het individu ontstaat er allengs meer aandacht voor onderwerpen als klimaatverandering, diversiteit en inclusiviteit en AI. Zo vond er onlangs in New York een conferentie plaats over Mindfulness, AI & The future of humanity met Jon Kabat-Zinn en Yuval Noah Harari.

Daarnaast is er een toenemend besef van de wandaden die het westen op haar geweten heeft en de wijze waarop die zijn verweven met onze huidige situatie. Hoe kan de mindfulnessgemeenschap bijdragen aan een betere wereld, vragen velen zich af. Wat kunnen wij, mindfulnesstrainers, betekenen voor toekomstige generaties? Hoe kunnen wij betere voorouders worden? Dat resulteert bijvoorbeeld in conferenties waarin dit thema centraal staat en in nieuw aanbod, zoals de training Mindfulness voor de Wereld van mijn collega Rob Brandsma.

Ook in mijn praktijk en trainingen zie ik hoe mensen zich door alle ontwikkelingen bedreigd en boos kunnen voelen. Blijft mijn baan bestaan? Kan ik hier wel blijven wonen? Waarom wordt er niet werkelijk ingegrepen?! Ik merk dat mindfulness en zelfcompassie ook hierin behulpzaam kunnen zijn; als basale psychologische vaardigheden die ons beter in staat stellen om de werkelijkheid onder ogen te zien precies zoals die is en er niet van weg te kijken, maar er tegelijkertijd ook niet in weg te zakken. Door met wijsheid en compassie koers te houden en de middenweg te bewandelen, geleid door onze waarden.

Hoe vaak heb ik niet meegemaakt dat deelnemers aan mijn trainingen dankbaar waren dat ze gereedschap hadden gekregen waarmee ze hun stress beter konden hanteren. Degenen met een gezin vaak nog het meest voor hun kinderen. Pas in de loop van de training biechtten ze vaak schoorvoetend op dat ze, gestrest als ze waren, tegen hun kinderen hadden geschreeuwd, en dat ze dat nu veel minder deden. Ze waren meer ontspannen en namen vaker een time out als ze de spanning toch weer voelden oplopen. Ze legden ook wat vaker hun telefoon weg om hun kinderen onverdeelde aandacht te kunnen geven. Goed zorgen voor het nageslacht begint vaak met goed voor jezelf zorgen. Door de waarden die je bewust en ongemerkt doorgeeft, in woord maar vooral in daad.

Wakker worden

06/23/24

Veel mensen gaan mediteren om de verlichting te bereiken. Zelf heb ik dat altijd als een tamelijk onbevattelijk en onbereikbaar concept ervaren. One Blade of Grass, A Zen Memoir van zenleraar Henry Shukman heeft dit onderwerp voor mij wat dichterbij gebracht. De auteur beschrijft in deze prachtige page turner (die helaas – nog – niet is vertaald) zijn spontane verlichtingservaring aan een tropisch strand.

Hij is op dat moment negentien jaar, heeft net een jaar door Zuid-Amerika gereisd en is voor het eerst echt gelukkig geweest. En dat is ongekend voor deze jongeman die sinds zijn babytijd kampt met een ernstige vorm van eczeem en de sociaalpsychologische gevolgen daarvan, naast een trauma veroorzaakt door de scheiding van zijn ouders. Hij is totaal overdonderd en vanaf dat moment begint een zoektocht, want wat is hem in hemelsnaam overkomen?!

Terug in Engeland, studerend in Cambridge en diepongelukkig, begint hij met Transcendente Meditatie, zeg maar de mindfulness van die tijd. De eerste week nadat hij daarmee is begonnen ervaart hij een rust als nooit tevoren en slaapt hij zo’n 20 uur per nacht. Pas dan beseft hij hoeveel spanning er al die jaren in zijn lijf heeft gezeten. Collega-schrijver Natalie Goldberg zet hem een paar jaar later op het spoor van zen. Het klikt onmiddellijk. Hij zit dagelijks, consciëntieus, omdat ie voelt dat ’t hem goed doet. Tegelijkertijd begint hij in te zien dat zen veel meer in z’n mars heeft dan ontspanning alleen.

Het zal echter nog jaren duren voordat hij beseft wat de relatie is tussen die indrukwekkende ervaring indertijd op het strand en de beoefening van meditatie. Zijn ontwikkeling begint echt op stoom te komen wanneer hij zijn trauma’s achter zich begint te laten en voldoende vertrouwen heeft ontwikkeld om samen met een leraar (een essentieel onderdeel van zen beoefening) aan koan training te beginnen.

Koans zijn een soort raadsels die niet zijn op te lossen met de ratio en waarvoor dus andere wegen aangeboord dienen te worden. Ze openen zo de geest voor een andere manier van kijken, naar jezelf en naar de wereld, en dat kan zowel geleidelijk als heel plotseling gebeuren. Shukman maakt dan ook onderscheid tussen de zogenaamde gradualist en subitist (van het Latijnse subit, plotseling) benadering.

De graduele benadering beweert dat we heel geleidelijk aan door middel van meditatie ons hele systeem kunnen opschonen en bevrijden van wanen en obstakels. De plotselinge benadering zegt dat wij mensen allang heel, perfect en zuiver zijn – in bezit zijn van Buddha nature – maar dat we dat niet in de gaten hebben. Er verandert dan ook niets, behalve dat we ons plotsklaps kunnen realiseren wat al die tijd al het geval was. Dat was de strandervaring van Shukman. Die uiteindelijk ook maar één van de vele stadia in een heel proces blijkt te zijn, dat nog altijd voortduurt. Zo totaal absoluut is die staat van verlichting dus ook weer niet, althans niet per sé.

Bij Shukman zien we hoe graduele en plotselinge ervaringen elkaar kunnen versterken in dit proces. Hij vermoedt overigens dat trauma en andere vormen van intens lijden kunnen bijdragen aan zo’n plotselinge openbaring. We zien dit ook bij Eckhart Tolle, de auteur van de bestseller De kracht van het nu, wiens verlichtingservaring werd voorafgegaan door een ware dark night of the soul (luister hier naar een mooie podcast over dit boek van Bregje Hofstede).

Lama Surya Das, een Amerikaan die is getraind in het Tibetaanse Boeddhisme, ziet verlichting als iets persoonlijks. Ervaringen die weliswaar universele kenmerken hebben, maar voor iedereen ook weer anders uitpakken (zie zijn boek Awakening the Buddha Within). Vallen ze eigenlijk wel te delen met mensen die zoiets nooit hebben meegemaakt? Waarschijnlijk is het net als met de smaak van aardbeien of de pijn tijdens een bevalling: het is niet werkelijk uit te leggen aan iemand die het niet van binnenuit kent. Dat merk je ook aan de mensen die wél een poging doen – met woorden blijft het toch een beetje behelpen. Niettemin komen velen aardig in de buurt.

Shukman dus, maar ik denk bijvoorbeeld ook aan Shunryu Suzuki in Zen Mind, Beginner’s Mind. Binnen zen worden deze ervaringen openings genoemd. Andere benamingen zijn satori, nirwana, kensho, moksha, bevrijding of ontwaken. Will Johnson, de auteur van The Posture of Meditation (zie elders in deze brief) ziet verlichting als een fundamenteel fysieke ervaring die hij aanduidt met The Great Wide Open.

Alle verschillen daargelaten (want die bestaan er zeker) rijst het beeld op van een ervaring of een staat van zijn waarin ego, identiteit, afgescheidenheid en ranking (jezelf hiërarchisch positioneren ten opzichte van anderen) wegvallen. Er is een gevoel van één zijn met alles, waarin het zelf, slechts een construct, niet meer centraal staat en waarin sprake is van grote innerlijke rust, acceptatie, liefde en compassie. Tevens is er een diepe overtuiging dat de werkelijkheid in deze bewustzijnstoestand wordt waargenomen precies zoals die is, dwars door alle aangeleerde concepten en conditioneringen heen. De indruk die deze mensen op anderen maken is er één van kalmte, liefdevolle wijsheid, lichtheid en bescheidenheid.

Dit klinkt misschien allemaal heel utopisch. Zeker in onze huidige wereld die welhaast gebaseerd lijkt op het tegendeel, waar strijdt heerst, waar we vooral iemand moeten zijn, met een uitgesproken identiteit, aanzien, macht, prestaties, spullen en meningen, – een wereld ook waarin het steeds lastiger wordt om waarheid en werkelijkheid nog te onderscheiden van leugen en fictie. Zelf ervaar ik mijn beoefening dan ook als een wezenlijke compensatie voor datgene waar we in onze cultuur dagelijks in worden getraind.

Binnen deze beoefening is het pad het doel. De Vietnamese zenmeester, dichter en vredesactivist Thich Nhat Tanh zegt het zo: “Je mediteert niet om iemand anders te worden. Het is geen strijd. Je geniet gewoon van het zitten. Je zit en je wordt je ervan bewust dat je er bent, levend. Levend zijn is al een wonder. En als je kunt aanraken dat je levend aanwezig bent, is dat al verlichting”. Zo bezien leidt mindfulness niet tot verlichting, maar is het verlichting.

Hier vind je Henry Shukman, hier het Mountain Cloud Zen Center in Santa Fe, New Mexico, waar hij aan verbonden is als Spiritual Director Emeritus, en hier zijn app (een fijne app die bestaat uit één pad dat begint met de basis van mindfulness en je vanaf daar verder leidt, de eerste 30 meditaties zijn gratis).

Meditatie

03/20/24

Onlangs gaf mijn man me het boek Meditations van de Romeinse keizer Marcus Aurelius (121-180) cadeau. Absoluut een toepasselijk geschenk, afgaande op de titel. Maar gaat dit boek eigenlijk wel over meditatie?! Marcus Aurelius vraagt zich in deze verzameling dagboeken af hoe hij een beter mens kan worden en kijkt daarvoor zorgvuldig en nauwgezet naar zijn gedrag en motieven. Dat is toch iets heel anders dan mindfulness?

Het woord meditatie kent een spectrum aan betekenissen. Het is afkomstig van het Latijnse woord meditatio, dat op zijn beurt weer is afgeleid van het werkwoord meditari dat niet alleen ‘nadenken’ of ‘overdenken’ betekent maar ook verwijst naar ‘beschouwing’, ‘overweging’ of ‘(zelf)reflectie’. Dat laatste woord geeft eigenlijk heel mooi weer wat Marcus Aurelius beoefent. Je zou het ook ‘bespiegeling’ kunnen noemen, hij kijkt als het ware schrijvenderwijs in de spiegel van zijn ziel. In het Nederlands verscheen dit boek dan ook onder de titel Overpeinzingen.

De meesten van ons zullen het begrip meditatie waarschijnlijk eerder associëren met meditatie zoals die wordt beoefend binnen Hindoeïstische en Boeddhistische tradities. Denk bijvoorbeeld aan de Yogasoetra’s van Patanjali, Samatha of Vipassana. En dat is begrijpelijk, want elementen daarvan zijn terug te vinden in de klassieke achtweekse mindfulnesstraining.

Beide vormen van meditatie spelen een belangrijke rol in mijn werk. Zo reflecteer ik als arbeidspsycholoog samen met mijn cliënten op stressvolle situaties en onderzoeken we welke externe factoren en innerlijke overtuigingen hierbij een rol spelen. En in één van de bijeenkomsten van de zelfcompassietraining staan we stil bij persoonlijke eigenschappen en vaardigheden die we in onszelf waarderen, waarna we ons verbinden met diegenen aan wie we die mede te danken hebben, zoals ouders, leraren, coaches, vrienden en auteurs (dit is trouwens een leuke oefening die ik iedereen kan aanraden).

Dit komt dichtbij wat Marcus Aurelius doet in het eerste deel van zijn Meditations, wanneer hij een hele lijst mensen (en goden!) opsomt die hem hebben geïnspireerd. Zijn moeder Domitia Lucilla deed dat bijvoorbeeld door haar generositeit en sobere levensstijl, ondanks het feit dat ze één van de rijkste mensen in Rome was. Filosoof en politicus Severus vormde een voorbeeld vanwege zijn liefde voor familie, de waarheid en rechtvaardigheid. En van Alexander de Platonist leerde Marcus om tegen niemand te zeggen: “Ik ben te druk” (dat waren ze toen kennelijk ook al), tenzij het echt niet anders kan. Je moest de omstandigheden niet als excuus gebruiken om je verplichtingen te ontlopen.

Hoe verschillend zijn nu eigenlijk deze twee betekenissen van meditatie? Bij mindfulness observeren we onszelf in het moment en zien we onszelf als het ware bezig door het vergrootglas van het bewustzijn, terwijl bij meditatie in de betekenis van reflectie gekeken wordt naar gedrag in het verleden, ook al is dat misschien maar een half uur geleden. En als we reflecteren denken we meer na, terwijl bij meditatie het proces van denken zelf wordt geobserveerd. Tegelijkertijd zijn beiden uiteindelijk gericht op bewustwording, waardoor ruimte ontstaat voor ander gedrag, om te doen wat goed is voor jezelf, voor anderen en de wereld.

Marcus Aurelius laat in zijn geschriften zien dat zelfreflectie loont. Niet alleen omdat je zo misschien wel een wat beter mens wordt, maar omdat je daarmee ook weer een voorbeeld kan worden voor anderen: voor je medemensen en misschien zelfs ook wel voor toekomstige generaties. Zoals Marcus Aurelius zich spiegelt aan anderen, zo kunnen wij ons ook weer spiegelen aan hem. Schrijver en psychiater Irvin Yalom noemt dit het rippling effect.

Marcus Aurelius schreef zijn dagboeken trouwens puur voor zichzelf en niet voor publicatie, zoals vertaler en classicus Robin Waterfield overtuigend aantoont. Hij moest eens weten dat wij meer dan 2000 jaar later zomaar deelgenoot kunnen worden van zijn diepste zielenroerselen, over zijn schouder meekijken en hem, de machtigste man van zijn tijd, in alle – soms ontroerende – eerlijkheid zien worstelen met zijn eigen tekortkomingen. Zoals wij dat allemaal doen. Zien hoe hard hij zijn best deed om een beter mens te worden – ook al was dat misschien niet in alle opzichten wat wij daar nu onder verstaan. Want het moet gezegd, als rechtgeaarde Stoïcijn stond Marcus Aurelius zichzelf wel erg weinig emoties toe en veel vrouwen vallen er niet te bekennen in zijn geschriften. Ook keizers blijven nu eenmaal kinderen van hun tijd.

Marcus Aurelius, Meditations, Basic Books 2022